اصطلاح "اهلیت" به معنای صلاحیت، لیاقت و شایستگی برای انجام یک کار یا امری است. در دامنه حقوق، تعریف کاملی از اهلیت وجود ندارد، اما می‌توان گفت که اهلیت در زمینه حقوقی به معنای شایستگی ای است که قانون به فرد اعطا می‌کند تا بتواند حق خود را به دست آورده یا آن را اجرا کند. به عبارت دیگر، هنگامی که یک فرد می‌خواهد در دادگاه یک دعوا را مطرح کند باید در لحاظ حقوقی صلاحیت لازم را داشته باشد تا بتواند دعوای خود را برپا کند. در صورتی که دعوایی در برابر یک فرد مطرح شود و او تمایل به مراجعه به دادگاه و دفاع از خود داشته باشد نیز باید صلاحیت معتبر داشته باشد. مبحث "اهلیت اصحاب دعوا" یکی از مسائل مهمی است که در قوانین دادرسی مدنی بررسی شده است. در ادامه این مقاله، قصد داریم درباره "عدم اهلیت اصحاب دعوا به عنوان خواهان و خوانده دعوی" بحث و بررسی کنیم و آثار عدم صلاحیت طرفین مورد دعوا را مورد بررسی قرار دهیم.

عدم اهلیت اصحاب دعوا

مشخص است که حضور در دادگاه برای هر یک از طرف‌های دعوا تبعات قانونی مهمی دارد؛ زیرا شاکی عموماً به دادگاه مراجعه کرده و درخواست خود را ثبت می‌کند به هدف به دست آوردن حق خود که معمولاً تضییع شده است. به‌طرف مقابل نیز، دعوای مطرح شده ممکن است منجر به تضییع حقوق او شود، و به همین دلیل پاسخگویی و طرح دفاعیات صحیح با دعوا بسیار مهم است. بنابراین، هر یک از طرف‌های دعوا برای شرکت در جلسات دادگاه باید صلاحیت قانونی لازم را داشته باشند. با توجه به قوانین موجود در نظام حقوقی ایران، صلاحیت می‌تواند ویژگی شخصی باشد که به بلوغ کافی رسیده و همچنین عاقل باشد. سن بلوغ در ایران برای پسران 15 سال و برای دختران 9 سال است. علاوه بر این، هر یک از طرف‌های دعوا باید در سن رشد، که عموماً 18 سال است، باشند و همچنین به جانوری نباشند. بنابراین، هر یک از طرف‌های دعوا باید صلاحیت قانونی لازم را داشته باشند. در غیر این صورت، عدم صلاحیت طرف‌های دعوا در جریان رسیدگی به دعوا مشکلاتی ایجاد کرده و تبعاتی را به همراه خواهد داشت. در ادامه به توضیح تبعات عدم صلاحیت طرف‌های دعوا اعم از شاکی یا متهم خواهیم پرداخت.

آثار عدم اهلیت طرفین دعوا

از جمله معضلاتی که در حین رسیدگی به دعاوی به وجود می‌آید، عدم اهلیت طرفان دعوا به عنوان یکی از موانع اصلی محسوب می‌شود. این مسئله در ماده ۸۴ قانون آیین دادرسی مدنی تشریح و بررسی شده است. به همین منظور، تأثیر عدم اهلیت هر یک از طرفان دعوا، چه خواهنده و چه خوانده، این است که طرف مقابل می‌تواند عدم اهلیت طرف مقابل را مورد اعتراض و ایراد قرار دهد که به این ایراد، "ایراد عدم اهلیت طرفان دعوا" نامیده می‌شود. در بند سوم این ماده درباره عدم اهلیت خواهان دعوا تبصره‌ای وجود دارد که مقرر می‌کند اگر خواهان به دلایلی از نظر قانونی مانند سن، عدم رشد، دیوانگی یا ممنوعیت از امتیاز در مالکیت به عنوان نتیجه صدور حکم ورشکستگی، اهلیت قانونی برای اقامه دعوا را نداشته باشد، خوانده دعوا می‌تواند به این موضوع اعتراض کند. علاوه بر این، لازم است اهلیت خوانده دعوا و تأثیرات عدم اهلیت خوانده در مورد ماهیت دعوا نیز در ماده ۸۶ مورد بحث قرار گیرد. طبق این ماده، در صورتی که خوانده اهلیت نداشته باشد، می‌تواند از پاسخ به اصلاحیه دعوا خودداری کند، و در چنین شرایطی، دادگاه به طور عمومی حکمی در خصوص عدم اهلیت خوانده صادر می‌کند.

بنابراین، به طور خلاصه می‌توان گفت عدم اهلیت افراد دخیل در دعاوی، سبب ایجاد اعتراض و ایراد از سوی طرف مقابل می‌شود. برای حل این ایراد، دادگاه اهلیت خواهان و خوانده را مورد بررسی قرار می‌دهد. در صورتی که عدم اهلیت هر یک از طرفین ثابت شود، دادگاه دعوا را رد می‌کند. اما اگر اهلیت هر دو طرف ثابت نشود، دادگاه به بررسی دعوا ادامه می‌دهد و رأی قضایی صادر خواهد کرد. لازم به ذکر است که طرح ایراد عدم اهلیت خواهان یا خوانده تنها تا پایان اولین جلسه دادگاه امکان پذیر است، اما در برخی شرایط، پس از این جلسه هم می‌توان به طرح این ایراد پرداخت. جزئیات بیشتر در مقاله مهلت طرح ایراد عدم اهلیت مورد بررسی قرار گرفته است.