تابعیت فرزندان مادران ایرانی

چندین سال است که مادران ایرانی، که با مردان خارجی ازدواج کرده‌اند، با درد و دلی جانفرزندان خود را تجربه می‌کنند.
این فرزندان، از مادری ایرانی به دنیا آمده‌اند، اما به دلیل قوانین کشورمان در مورد قبولی سیستم نسبت خون، این مادران برای اخذ شناسنامه برای پسران و دخترانشان با مشکلاتی روبه‌رو شدند.

بعد از سال‌ها گمراهی، نهایتاً سیستم قانونی یک گام در راستای شناخت رسمی "مادران" به عنوان انتقال دهندگان وراثت و نسب اتخاذ کرده است.
در این مقاله ابتدا به تعریف "تابعیت" پرداخته و انواع سیستم‌های آن را بیان می‌کنیم.
سپس به بررسی تغییرات وضعیت "فرزندان" می‌پردازیم و در نهایت "قانون تعیین تکلیف تابعیت فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان غیر ایرانی" را بررسی می‌کنیم.

تابعیت چیست و انواع آن کدامند ؟

تابعیت از موضوعات احوال شخصیه بوده و عبارت است از رابطه‌ای سیاسی و معنوی که شخص را به دولت معینی مرتبط می‌کند.
هر فردی دارای تابعیت مشخص باشد تبعه است و کسی که تابعیت هیچ کشوری را ندارد بدون تابعیت یا آپارترید (apatride) است.
دولت‌ها به دو طریق تابعیت کشور خود را به افراد داده یا آن را تحمیل می‌کنند؛ یعنی سیستم اعطای تابعیت به دو صورت است: الف) سیستم خون ب) سیستم خاک، که در ادامه شرح مختصری از آن را بیان می‌کنم: سیستم خون: سیستمی که در آن تابعیت از طریق نسب به فرزند منتقل می‌شود.
سیستم خاک: همان تابعیت ارضی است که از طریق محل تولد فرد مشخص می‌شود.
یعنی هر کس در قلمرو هر کشوری به دنیا بیاید، تبعه آن محسوب می‌شود.
نکته‌ای قابل توجه در تابعیت، تغییر تابعیت در ازدواج است.
دولت‌ها در خصوص ازدواج افراد با تابعیت‌های متفاوت 2 روش را در پیش می‌گیرند، استقلال تابعیت و وحدت تابعیت: استقلال تابعیت: هر زن و مردی که دارای تابعیت متفاوتی هستند و با یکدیگر ازدواج می‌کنند، تابعیت خود را حفظ می‌کنند و تابعیت هیچ کدام بر دیگری تحمیل نمی‌شود.
وحدت تابعیت: وضعیتی این که بعد از ازدواج تابعیت یکی از آن‌ها بر دیگری تحمیل می‌شود.
قانون ایران سیستم خون را اعمال می‌کند و درباره تابعیت بعد از ازدواج مرد ایرانی با زن خارجی، روش وحدت را پذیرفته است اما در مورد ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی، طبق ماده ۹۸۷ قانون مدنی، زن ایرانی پس از ازدواج با تبعه خارجی به تابعیت ایرانی خود باقی خواهد ماند مگر این که تابعیت مرد به زن تحمیل شود.

با سادگی بگوییم، وقتی یک زن ایرانی با یک مرد خارجی ازدواج می‌کند، تابعیت ایرانی خود را حفظ می‌کند؛ مگر این که سیستم تابعیت کشور همسرش، تابعیت مرد خارجی را بر او تحمیل کند.
اما وقتی یک مرد ایرانی با یک زن خارجی ازدواج می‌کند، تابعیت مرد، به عبارتی تابعیت ایران، به او تحمیل می‌شود.

قوانین مدنی، تفاوتی بین افرادی که تابعیتشان به صورت خودکار و از ابتدا به آنها اعطا می‌شود و افرادی که بعداً درخواست تابعیت می‌دهند، قائل شده است.
طبق ماده ۹۷۶ از قانون مدنی، این افراد دارای تابعیت ایرانی هستند.

براساس این شرایط، سه گروه دیگر نیز به عنوان ایرانی شناخته می‌شوند، به این معنی که آن‌ها که در آینده به‌طور اختیاری تابعه ایران می‌شوند:

بنابراین، متوجه می‌شویم که قانونگذار در قانون مدنی به طور صریح از«اعطای تابعیت به فرزندان زنان ایرانی» یاد نمی‌کند و این موضوع باعث وجود مشکلات فراوان برای این گروه شده است.
در ادامه، به بررسی این مشکلات خواهیم پرداخت.
«اعطای تابعیت به پسر یا دختر مادر ایرانی» از لحاظ قانونی همچنان در قانون مدنی وجود ندارد و به همین دلیل، مشکلات بسیاری برای تابعیت فرزندان زنان ایرانی وجود دارد.
این مسئله باعث ایجاد ناهمواری‌های حقوقی و مسائل متعددی درباره تابعیت این گروه می‌شود که در ادامه به بررسی آن‌ها خواهیم پرداخت.
تجربه نشان داده است که این موضوع می‌تواند تاثیر زیادی بر زندگی افراد داشته باشد و به‌ویژه در مواردی که فرزندان زنان ایرانی متولد خارج از ایران هستند.
در چنین شرایطی، این فرزندان می‌توانند به دلیل عدم اعطای تابعیت از بسیاری از حقوق و مزایای مربوط به تابعیت محروم شوند.
به طور کلی، این موضوع نشان می‌دهد که نیازمند استخدام تلاش‌های بیشتری در جهت ایجاد قوانین صریح و عادلانه برای اعطای تابعیت به فرزندان زنان ایرانی هستیم تا مشکلات موجود رفع شود و حقوق این گروه از دیدگاه قانونی به‌طور کامل تضمین شوند.

سیر تغییرات وضعیت تابعیت فرزندان زنان ایرانی

همانطور که در قسمت قبل مشاهده کردید، تابعیت در ایران به وسیلهٔ نسبت پدر منتقل می‌شود و انتقال تابعیت از طریق مادر ایرانی به فرزند به صورت صریح در قانون وارد نشده است.

در طول سال‌ها، زنان ایرانی که با مردان خارجی ازدواج می‌کردند، با چالش‌ها و مشکلات زیادی مواجه بودند.
برخی اوقات موفق می‌شدند برای فرزندان خود شناسنامه دریافت کنند، و حتی بعضاً تمایل داشتند به ادعای رابطه نامشروع برای گرفتن شناسنامه برای فرزندشان وا می‌آمدند.
در این مسیر، آنها با تحمل تنش‌ها و لحظات سخت، هر کاری را می‌کردند تا به هر وسیله‌ای شناسنامه برای فرزند خود به دست آورند.

در طی سال‌های اخیر، دو بار با توصیه حقوقی قوه قضاییه درباره بدون مشکل بودن دریافت شناسنامه ایرانی برای فرزندانی که مادر آن‌ها ایرانی و پدرشان تابعه خارجی است، مواجه شده‌ایم.
اما به دلیل اینکه این توصیه‌ها تنها به عنوان مشورت تلقی می‌شدند و اجباری به نظر نمی‌رسیدند، مادران قادر به گرفتن شناسنامه برای فرزندانشان نبودند.

اما خبر بدی در این مکان بود که در سال ۱۳۸۲ آیین‌نامه‌ی روش شناسایی شبه‌تبعه‌ها و ادعای ملیت ایران توسط هیئت وزیران تصویب شد و زنان ایرانی را به صورت اجباری از هر چهارچوبی خارج کرد.

سال 1385 یک قانون مهم با موضوع "تعیین تکلیف تابعیت فرزندان بدست آمده از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی" تصویب شد و این قانون موجب افزایش چالش‌ها و مسائل مختلف شد.

در سال 1390، قانون جدیدی در اصلاح قانون 1385 به تصویب رسید.
این قانون، با قدمی مهم در جهت بهبود وضعیت برداشت گام برداشت.

بنابراین، شاهد بودیم که زنان ایرانی در فرآیند دریافت شناسنامه برای فرزندان خود با مشکلات زیادی روبرو می‌شوند.
مجموعه قوانین مدنی به طور صریح، مادر را به تنهایی قادر به انتقال نسبت و تابعیت بر اساس سیستم خون به فرزند نمی‌داند.
همچنین، قوانین تکمیلی که پس از آن تعریف شده‌اند، به صورت محافظه‌کارانه در راستای اعتراف به تابعیت پسران و دخترانی که از پدر خارجی به دنیا آمده‌اند، ضروری هستند.
با این وجود، این زنان هرگز قادر به دریافت حق تابعیت برای فرزندان خود که یکی از حقوق اساسی بشر است، نشدند.

شرایط تابعیت فرزندان زنان ایرانی

اما در نهایت، در تاریخ دوم مهرماه ۱۳۹۸، قانون تعیین تکلیف تابعیت کودکانی که به دنیا می‌آیند از ازدواج زنان ایرانی با مردان غیرایرانی می‌شوند تصویب گردید.
طبق این قانون، فرزندانی که به دنیا می‌آیند از ازدواج زنان ایرانی با مردان غیرایرانی، پیش از بلوغ به درخواست مادر ایرانی و در صورت عدم وجود مشکل امنیتی، به تابعیت ایران می‌پیوندند.
این کودکان می‌توانند پس از رسیدن به سن بلوغ و در صورت عدم درخواست مادر ایرانی، خود درخواست تابعیت ایران را ارائه دهند که توسط وزارت اطلاعات و سازمان اطلاعات سپاه مورد بررسی مشمولیت امنیتی قرار می‌گیرد.