اصل 56 قانون اساسی

در دوران‌های اخیر، رؤیاها و دیدگاه‌های مختلفی از جانب مفکران درباره منشأ حاکمیت مطرح شده است.
این مفکران را می‌توان به سه دسته حاکمیت الهی، حاکمیت مردمی و حاکمیت الهی-مردمی تقسیم کرد.
اما بی‌شک، قانون اساسی به عنوان آرمان بالاترین سند حقوقی و سیاسی هر کشور باید منشأ حاکمیت را مشخص سازد تا با این پایه، سایر فرعی‌ها تبیین شوند.

قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، در متن اصل پنجاه و ششم، به گونه‌ای که با پذیرش نظریه سوم، حاکمیت الهی-مردمی را تأیید می‌کند، منشأ حاکمیت را بیان می‌کند.
این قانون اساسی، پایه‌های کلی نظام سیاسی و حقوقی را تبیین کرده و به عنوان راهنما و استناد برای سایر اصول قانون اساسی عمل می‌کند.
بنابراین، بررسی نکات حقوقی و تفسیر اصل پنجاه و ششم قانون اساسی، ضرورتی است.

به مناسبت حاضر، در این مقاله قصد داریم ابتدا متن اصل 56 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران را نقل قول و سپس یک شرح و تفسیر مختصر ارائه کنیم.
در پایان، نکات حقوقی مرتبط با اصل 56 را توضیح خواهیم داد.

متن اصل 56 قانون اساسی

اهمیت بارز قانون اساسی در جامعه، تعیین قدرت حاکمیت و حفظ حقوق شهروندان است.
بنابراین، قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، به طور جداگانه به تبیین حقوق و آزادی‌های شهروندان در بخش مجزایی با عنوان "حقوق ملت در قانون اساسی" پرداخته و در اصول متفاوتی نیز، برای تنظیم قدرت دولت، ساختار حاکمیت و محدوده وظایف و اختیارات قوا‌ی سه‌گانه شرح داده شده است.

اما پیش از ماده ۵۷ قانون اساسی درباره تفکیک قوا، خبرگان ملت اقدام به تعیین منشا حاکمیت کرده‌اند و در متن ماده ۵۶ قانون اساسی مبنای ایجاد حاکمیت در نظام حقوقی ایران را تعیین کرده‌اند تا به عنوان راهنمایی برای تصویب مواد قانون اساسی دیگر خدمت کند.
به همین دلیل، در این قسمت، ابتدا متن ماده ۵۶ قانون اساسی را نقل قول می‌کنیم و سپس تفسیر و نکات حقوقی مربوط به این ماده از قانون اساسی را بیان می‌کنیم.
متن ماده ۵۶ قانون اساسی عبارت است از:

حاکمیت مطلق بر جهان و انسان، متعلق به خداوند است و او، نقش تعیین کننده سرنوشت اجتماعی انسان را بر عهده دارد.
هیچ فردی حق دارد این حق الهی را از انسان سلب کند یا در راستای مصالح شخصی یا گروهی خاصی استفاده کند.
این حق خداداد را ملت، با رعایت اصولی که در تدارکات مقامات مربوطه صورت می‌گیرد، به اجرا می‌گذارد.

مهم است بیان کنم که محتوای اصلی قانون اساسی ۵۶ در ابتدا در قانون اساسی سال ۱۳۵۸، توسط خبرگان ملت، تصویب شده و در بازنگری قانون اساسی سال ۱۳۶۸ همچنان به همان شکل قبل حفظ شد و تغییراتی در آن انجام نشد.
برای کسب اطلاعات بیشتر، مقاله زیر را هم مطالعه کنید: (قرار است این مقاله را در اینجا بیان کنید).

شرح و تفسیر اصل 56 قانون اساسی

متنی که از قسمت های مختلف قانون اساسی استخراج شده است تا به طور کامل اصل 56 قانون اساسی را تشریح و توضیح دهد.
این متن در سال 1358 تصویب شد و در سال 1368 در بررسی و بازنگری قانون اساسی بدون تغییر تصویب شد.
واضح است که این اصل تعیین کننده منشا حاکمیت است و در اینجا مختصری از نظرات مختلف خبرگان ملت درباره این موضوع آورده شده است تا این اصل به شکل فعلی در آمده باشد.
تمرکز اصلی این بخش بر تفسیر و تشریح کامل اصل 56 قانون اساسی است.

براساس ماده ۵۶ قانون اساسی، تفسیر قانون اساسی به عنوان یکی از وظایف شورای نگهبان تعریف شده است که با اکثریت سه چهارم اعضا می‌تواند این وظیفه را انجام دهد.
تفسیر قانون اساسی نیز ارزش قانون اساسی را دارد.
با این حال، تاکنون شورای نگهبان هیچ نظریه تفسیری درباره این اصل مطرح نکرده است.
نتیجه این موضوع این است که براساس قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، تفسیر قانون اساسی به عنوان یک وظیفه مهم شورای نگهبان در این خصوص ضروری می‌باشد.

شرح اصل 56 قانون اساسی را می‌توان با مراجعه به مشروح مذاکرات مجلس در بررسی و تصویب نهایی قانون اساسی، دریافت کرد.
قبل از ارائه توضیح و تفسیر این ماده مهم، باید توجه کرد که در مورد منشأ حاکمیت، نظرات متعددی از سوی اندیشمندان و رهبران فکری مطرح شده است.
در یک تقسیم‌بندی کلی، می‌توان این نظرات را به شرح زیر دسته‌بندی کرد: استناد به نظریات این افراد با اهمیت ویژه است.
توجه: لطفا قبل از ارسال هر مشارکت، به قوانین و مقررات مربوطه توجه فرمایید.

منشأ حاکمیت الهی: در تئوری حاکمیت الهی یا تئوکراسی، قدرت سیاسی مطلق به خداوند تعلق دارد و توسط یک فرد روحانی با مرجعیت، عمل می‌کند.
در این تئوری، اصالت حاکمیت از قوانین دینی و فردی روحانی به دست می‌آید.

منشأ حاکمیت مردمی در نظریه دموکراسی قرار دارد.
در این نظریه، قدرت سیاسی به صورت مطلق در اختیار عموم شهروندان قرار می‌گیرد و اصالت حاکمیت سیاسی از طریق قوانینی که توسط اکثریت مردم پذیرفته شده‌اند، به اجرا در خواهد آمد.

منشاء حقوق سیاسی، خداوندی و مردمی است: در نظریه حکومت الهی-مردمی یا تئودموکراسی، قدرت مطلق سیاسی به خداوند تعلق دارد؛ اما خداوند متعال، مردم را به عنوان حاکم قرار داده است تا به حکومت نظم بخشند.
با این حال، رأی و نظر مردم درباره حکومت تا حدی محدود است که با دستورات الهی در تعارض نباشد.

درباره تفسیر ماده ۵۶ قانون اساسی، باید بیان کرد که طبق آراء مذکور، به نظر می‌رسد در متن ماده ۵۶ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، مشروعیت حاکمیت به مبنای الهی و مردمی است؛ از آنجا که بر اساس ماده ۵۶، حاکمیت مطلق ابتدا به خداوند تعالی تعلق دارد ولی او اراده کرده است که انسان بر سرنوشت اجتماعی خود حاکمیت داشته باشد.
در ادامه، نکات حقوقی ماده ۵۶ را تشریح خواهیم کرد.

نکات حقوقی اصل 56 قانون اساسی

اصل ۵۶ قانون اساسی، یکی از اصول مهم قانون اساسی است که به منشا حاکمیت اشاره دارد.
توصیف اصل تفکیک قوا پیش از این انجام شده است.
هرچند تفسیر اصول قانون اساسی بر عهده شورای نگهبان است، اما تا کنون درباره این اصل تفسیری ارائه نشده است.
این اصل دارای مفاهیم حقوقی خاصی است که در اینجا قصد داریم به توضیح آنها بپردازیم.

اصلاحیه قانون اساسی ایران:نکته اصلی در قانون اساسی ایران، تایید نظریه مبتنی بر منشا حاکمیت در نظام حقوقی جمهوری اسلامی است.
در واقع، اساس حاکمیت، به عنوان جمهوری اسلامی، به تفسیری گسترده تبدیل می‌شود.
در نظام حقوقی و سیاسی ایران، حاکمیت به تنهایی بیانگر جنبه‌های جمهوریت یا دموکراسی نبوده، بلکه نیز به جنبه اسلامی برخوردار است.
این دو جنبه به طور همزمان در حکمرانی ایران اعمال می‌شوند.

آیا میدانستید که قانون اساسی، در ماده ۵۶ خود نکته حقوقی مهمی را جایگاه داده است؟ بر اساس این نکته، خداوند اراده کرده است که هر انسانی باید در سرنوشت اجتماعی و سیاسی خود نقش قابل توجهی داشته باشد و هیچ شخصی نمی تواند این حق را از انسان سلب کند.
بنابراین، جمهوریت نظام ما باید در تضمین این حق مهم قابل اعتماد باشد و نمی توان اعتبار و اهمیت ارائه مشورت های عمومی در سیاست را تحت سؤال ببریم.
استناد به آراء مردمی باید یکی از اساس های محکم نظام ما باشد و نمی توان آن را رد کرد یا تردید کرد.

با این وجود، بر حاکمیت انسان بر سرنوشت اجتماعی خود، آنطور که شهروندان قادرند بدون در نظر گرفتن چارچوب‌های اسلامی یا سایر قوانین و مقررات توسط قوه مقننه، حقوق خود را دفاع کنند اشاره نشده است.
به همین دلیل، در پایان متن ماده ۵۶ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران آمده است که مردم ایران این حق خداداد را از طریق مسیرهایی که در اصول بعدی بیان شده است، تمرین می‌کنند.