"قانون مجازات اسلامی، به خاطر احترامی که نسبت به بدن انسان حمل می‌کند، برای کیفر و آزارهایی که به بدن افراد وارد می‌شود، مجازات‌های مناسبی از جمله قصاص، دیه و حبس تعزیری تعیین کرده است."

تنها وجود بدن در انسان‌ها، برای قانونگذاران قابل احترام نبوده، بلکه بر اساس تعالیم اسلام که منبع اصلی قانونهای جزایی است، برای شامل شدن جرم و جنایت در قوانین، مفادی مانند دیه و گاهی ارش، تعیین شده است. مقدار دیه و همچنین مسئولیت و زمان پرداخت آن، قوانین کاملاً متفاوتی نسبت به دیه اشخاص زنده دارند.

اینجانب در این مقاله، به بررسی میزان "ارث" و "دیه" در سال 1402 و همچنین اثرات مندرج بر مرحوم، مهلت و مسئولیت پرداخت آن و سایر جرایم مرتبط با مرحوم می پردازم.

دیه جنایت بر میت 1402

«محترم داشتن حرمت جسم افراد»، یکی از دلایلی است که قانون‌گذار در قانون مجازات اسلامی، برای جنایات و آسیب‌هایی که به بدن افراد وارد می‌شود، تعیین مجازات‌هایی به اندازه‌ی آسیب وارده را بر عهده می‌گیرد. در این سیاق، قصاص، به معنای انجام عملی مشابه بر روی بدن جنایتکار، به عنوان مجازاتی برای آسیب‌های عمدی مورد استفاده قرار می‌گیرد. به عنوان مثال، اگر جنایتکار دست فردی را به طور عمدی قطع کند، به او قصاص خواهد شد؛ به این معنا که دست او نیز قطع خواهد شد.

بعضی اوقات، آسیب یا جنایتی اتفاق می‌افتد که به‌صورت غیرعمدی است، یا اگر چه عمدی است اما به دلایلی قابل اجرا نیست. در اینگونه موارد، جرم مورد نظر بر اساس قانون، به شکل دیه مجازات می‌شود. دیه به معنای جبران مالی است که جان‌به‌هم زن علیه، باید به مجنی جانزا می‌پردازد.

در بعضی حالات، همراه با عقاب‌گیری یا دیه، قانونگذار برای جرایم عمدی یا غیر عمدی، محکومانه حبس تعزیری را نیز تعیین کرده است. این مجازات حبس تعزیری، بسته به میزان آسیب وارده، در جرایم مختلف، از یکدیگر متفاوت است.

در جامعه، احترام و ارزش تنها به تبعیت از فقه اسلامی که منبع اصلی قانون مجازات است، نسبت داده نمی‌شود. به عبارت دیگر، اشخاص زنده تنها جسمانی نیستند که احترام می‌یابند. به این ترتیب، در قانون، حفظ حرمت جسد و جسم افراد فوت شده نیز مورد توجه قرار گرفته و برای جبران جنایات و آسیب‌ها، همانند دیه و گاهی‌اش ارش، تعهدات مشخص شده است.

بنابراین، برای محاسبه مقدار دیه جنایت بر میت در سال ۱۴۰۲، ابتدا، می‌بایست دیه بر میت را با توجه به نرخ دیه سال ۱۴۰۲ و میزان کامل دیه انسان محاسبه کرده و سپس یک دهم آن مقدار دیه را بدست آورد. این عدد نهایی، دیه جنایت بر مرده خواهد بود. به منظور روشن شدن درباره این موضوع، به مثال‌های زیر توجه فرمایید:

فرض کنید یک فرد به نام جانی، یک دست را قطع می‌کند. حال باید مقدار دیه قطع یک دست را در سال ۱۴۰۲ محاسبه کنیم. طبق قانون اسلامی، دیه قطع هر دست، نصف دیه کامل یک انسان است. با توجه به نرخ دیه در سال ۱۴۰۲، دیه کامل یک انسان 900 میلیون تومان است و بنابراین دیه یک دست، 450 میلیون تومان می‌باشد. همچنین، یک دهم این مبلغ را محاسبه می‌کنیم که برابر با 45 میلیون تومان است. بنابراین، دیه قطع یک دست میت در سال ۱۴۰۲ میزان 45 میلیون تومان خواهد بود.

مثالی دیگر برای جنایتی که به آن معروف است، قطع یکی از انگشتان پای فرد می باشد. برای محاسبه جریمه این خسارت، ابتدا باید جریمه قطع یک انگشت پای فرد زنده را محاسبه کنیم که با توجه به ماده مربوطه در قانون مجازات، به اندازه یک دهم جریمه کامل است و با در نظر گرفتن نرخ جریمه در سال ۱۴۰۲، معادل ۹۰ میلیون تومان می باشد. بنابراین، جریمه برای قطع یک انگشت پای فرد مرده در سال ۱۴۰۲، به مبلغ ۹ میلیون تومان خواهد بود.

در مورد شخصی به نام میت، قابل ذکر است که هرگز در قانون جرم و جنایت، مجازات دیه تعیین نشده است، به همین دلیل اگر اتفاق مشکوکی رخ دهد، ماده 723 قانون مزبور مراجعه می‌شود. طبق این ماده، در صورتی که به میت آسیبی وارد شود و دیه مشخصی نداشته باشد، یک دهم ارش مجازات این جنایت نسبت به فرد زنده، محاسبه و پرداخت می‌شود.

در قوانین و مقررات، مفهوم "ارش" یا "دیه" به مبلغی اشاره دارد که به طور دقیق در شریعت و قانون تعیین نشده است و قاضی، پس از دریافت نظر پزشک قانونی، مبلغ آن را تعیین می‌کند. به عنوان مثال، اگر در یک حادثه، دندان فردی به طور جدی آسیب ببیند، زیرا دندان کندن نشانه زندگی است، قاضی در ابتدا مبلغ متناسب با خسارت دندان زده شده را محاسبه می‌کند و سپس یک دهم این مبلغ را به عنوان "ارش دندان کنده‌ شده" تعیین و برای آن حکم مصوب می‌کند.

دیه ۱۴۰۲ قطع اعضای میت برای پیوند به دیگری

قطع اعضای بدن متوفی همواره به دلایل غیراخلاقی نیست، مانند ناپاسخی به احترام و نشان دادن انتقام از وی. بلکه گاهی به منظور انتقال به شخص دیگر، یک یا چند عضو از بدن متوفی برداشته و جدا می‌شود.

در حالت اخیر، به عبارتی که اعضای مرده جهت پیوند به بدن دیگری برداشت می‌شوند، شکل می‌گیرد. اکنون سوال مطرح می‌شود که آیا برداشت اعضای مرده به منظور پیوند به سایر افراد دیه دارد؟ و اگر پاسخ مثبت باشد، مبلغ دیه یا ارش آن در سال ۱۴۰۲ چقدر است؟

قطع اعضایی از مرده برای پیوند کردن به دیگری تنها در صورت داشتن وصیت حاکم و اجازهٔ متعلقه قانوناً مجاز است. در این شرایط، افرادی که اعضا را قطع می‌کنند، نه جرم کشتن (دیه) و یا زیان (ارش) را باید جبران کنند و نه مجازاتی به آنها تعلق خواهد گرفت.

قطع اعضای یک فرد «متوفی» بدون وصیت و اذن «مرده» برای انتقال به شخص دیگر، در این موقعیت به این صورت انجام می‌شود که جامعه باید مبلغ دیه یا ارث آن عضو را بپردازد. این مبلغ در سال ۱۴۰۲ یک دهم ارزش دیه یا ارث از یک عضو انسان زنده خواهد بود.

ارث دیه جنایت بر میت

زمانی که یک فرد درگذشت می‌کند، دارایی‌های باقی‌مانده از او، که شامل دارایی‌ها و بدهی‌ها است، به وراث قانونی وی منتقل می‌شود. یکی از این دارایی‌ها، یک جریمه است که قبل از درگذشت او بر روی اعضای بدن و منافع آن اعضا تعمیم یافته است.

گاهی اتفاق می افتد که پس از فوت یک فرد، آسیب و جرمی روی بدن او ایجاد می‌شود. همانطور که در قانون مجازات اسلامی مشاهده کردیم، برای جبران این آسیب، مفهوم "دیه" یا "ارش" وجود دارد. حالا سوال بوجود می‌آید که آیا دیه یا ارش جرم به وارث فرد متوفی منتقل می‌شود یا نه؟

در پاسخ به سوال فوق، لازم است توضیح داده شود که ارث بر اساس مواردی است که شامل دارایی‌ها و بدهی‌هایی است که تا لحظه فوت فرد در اختیار وی قرار دارند. بنابراین، اگر فرد بعد از فوت خود دارای دارایی‌هایی شود، این دارایی‌ها به وراث‌های وی واگذار نمی‌شود.

مهلت پرداخت دیه جنایت بر میت

مطابق اصل 488 قانون مجازات اسلامی، در جرایم عمدی، مهلت پرداخت دیه به مدت یک سال قمری از زمان ارتکاب جرم تعیین می‌شود، در جرایم شبه عمدی به مدت 2 سال قمری و در جرایم خطای محض به مدت 3 سال قمری. البته این مهلت می‌تواند با توافقی که میان متهم و قربانی یا وراث آنها صورت گیرد، تغییر کند.

به همین خاطر، ممکن است این سؤال پیش آید که آیا این تسهیلات نیز در تعیین جریمه‌ها و خسارات وارده بر افراد فوت شده یا زخمی شده مورد استفاده قرار می‌گیرد و به عبارت دیگر، آیا مهلت پرداخت دیه جرمانه برای فوت شدگان و یا زخمی شدگان، در سال ۱۴۰۲، تا کی است؟

مفهوم حال بودن در ماده ۷۲۵، به صورت فوری است؛ بنابراین، پرداخت ارش یا دیه جنایت بر مرده در سال ۱۴۰۲، در همه حالت‌های ایجاد عمدی، شبه عمدی و خطای محض، باید به صورت فوری انجام شود و هیچ مهلتی نمی‌بایست داده شود، مگر آنکه فرد قادر به پرداخت فوری نباشد؛ در این صورت، دادگاه مدت مناسبی را برای او در نظر خواهد گرفت.

مسئول پرداخت دیه جنایت بر میت

قانونگذار در بخش چهارم قانون مجازات اسلامی به تفصیل درباره مسئولیت پرداخت دیه یا ارش صحبت کرده است. در مواد 462 تا 487 به تبیین عمدی، شبه عمدی و خطای بودن جنایت و عوامل دیگری که در آنها تأثیر دارند پرداخته شده است. قانونگذار خودجانی، عاقله (خویشاوندان قربانی) و بیت المال را به عنوان مسئولان پرداخت دیه تعیین کرده است. این قانون در سال ۱۴۰۲ توسط قانونگذار معرفی شده است.

با توجه به همین موضوع، در جرم خشونت، نوع جنایت (عمدی، شبه عمدی یا خطایی) تأثیری بر پرداخت ارشا یا دیه توسط متحمل مسوولیت ندارد و همچنین در هر سه حالت مذکور، مسئولیت پرداخت دیه به عهده جانی قرار دارد.

مجازات‌ها و تأثیرات ذاتی بر اعضا و منافع فیزیکی افراد زنده، گاهی به شکل قصاص و گاهی به عنوان دیه اعمال می‌شوند. علاوه بر این دو عامل، به خاطر رعایت برخی منافع، قانون‌گذار ممکن است برای مرتکبان جنایت مجازات حبس تعزیری را در نظر بگیرد.

بنابراین، یک سوال پیش می‌آید که آیا محکومیت دیه یا ارش تنها تنبیه قانونی برای ارتکاب جرم قتل عمد بوده و یا در کنار این مجازات، قانونگذار مجازات تعزیری دیگری را برای متجاوز در نظر گرفته است؟