با توجه به قانون اساسی، مرجع عمومی برای رسیدگی به تظلمات و شکایات افراد، دادگاه‌های دادگستری هستند. هر فرد در جامعه حق دارد به مرجع قضایی دسترسی پیدا کند و قادر باشد در آنجا دعوا کند. در راستای اجرای اصول قانون اساسی، مجلس قوانینی تصویب کرده است که ساختار مراجع قضایی جمهوری اسلامی ایران را تعیین کرده است و انواع دادگاه‌ها و صلاحیت آن‌ها در این قوانین ذکر شده است.

دادگاه بدوی یکی از اقسام دادگاه‌هاست که در مرحله قبل از تجدیدنظر و صدور فرجام به دعاوی شهروندان پاسخ می‌دهد و حکم یا رأی خود را اعلام می‌کند. در این راستا، ممکن است این پرسش مطرح شود که دادگاه بدوی چیست؟ همچنین، ساختار و صلاحیت دادگاه بدوی به چه شکلی است؟

در این مقاله، به بررسی مفاهیم مربوط به دادگاه بدوی می‌پردازیم. ابتدا به ساختار این دادگاه و عناصر آن، به ویژه صلاحیت مورد نیاز برای تعیین این دادگاه پرداخته می‌شود. سپس به بررسی رای صادره از دادگاه بدوی و معیارهای اعتراض به آن می‌پردازیم. منابع و مصادیق مرتبط نیز در این مقاله مورد بررسی قرار می‌گیرند.

ساختار دادگاه بدوی

اشخاصی که تا به حال به مراجع قضایی مراجعه کرده‌اند، احتمالا اصطلاح‌های "دادگاه بدوی" یا "دادگاه نخستین" را شنیده‌اند. این اصطلاحات به معنای این است که افراد در ادعاها و دعاوی خود برای پیگیری قضایی یا توجیه دفاع خود در ابتدای رسیدگی به پرونده‌ها به دادگاه مراجعه می‌کنند. الآن سوال پیش می‌آید که "دادگاه بدوی" چه معنایی دارد و چگونه ساختار آن است؟ و همچنین "دادگاه نخستین" چه مفهومی دارد؟

نام این سازمان دادرسی، به عبارتی دیگر دادگاه ابتدایی، برای جنبه‌های مختلف حقوقی معنی و اهمیت ویژه‌ای دارد. یک دادگاه ابتدایی یا اولین دادگاه ، به یک مرجع قضایی اطلاق می‌شود که در مرحله ابتدایی بررسی یک اختلاف، پرونده را تحلیل و در نهایت، به صدور حکم یا رای می‌پردازد.

بنا براین، دادگاه آغازین مکانی است که در آن به درخواست ها یا شکایت ها رسیدگی می شود. در این دادگاه، طرفین دعوت می شوند و سخنان آنها استماع می شود و درنهایت تصمیمی صادر می شود. این نوع دادگاه با دادسراها متفاوت است. دادسراها درمورد ابتدایی های جرم تحقیق می کنند و در صورت وجود شواهد کافی درباره ی مجرمیت متهم، پرونده را به دادگاه کیفری ارسال می کنند تا حکم صادر شود.

دادگاه ابتدایی یا بدوی به دلیل رسیدگی اولیه به پرونده، به عنوان نخستین دادگاه شناخته می‌شود. اما ممکن است به علاوه دادگاه بدوی، دادگاهی تحت عنوان دادگاه تجدید نظر نیز وجود داشته باشد که در آن ممکن است حکم بدوی را بررسی نموده و صادرهایی متفاوت از دادگاه ابتدایی درباره پرونده اعلام نماید. همچنین می‌توان از رای دادگاه ابتدایی استعلام خواست و مرجع استعلام (به عنوان مثال دیوان عالی کشور) ممکن است حکم بدوی را نقض نموده و تصمیم دیگری اعلام نماید.

با توجه به تعریفی که از دادگاه بدوی ارائه شد، به قاعده‌ای رسیدیم که هر دادگاهی که صلاحیت رسیدگی به یک دعوای حقوقی یا کیفری در مرحله نخست را دارا باشد، دادگاه بدوی است. در واقع تفاوتی نمی‌کند که این دادگاه ساختار یک دادگاه حقوقی یا یک دادگاه کیفری داشته‌باشد. زیرا دادگاه حقوقی برای رسیدگی به دعاوی حقوقی و دادگاه کیفری برای رسیدگی به جرایم و مجازات‌ها استفاده می‌شود، هر دوی این دادگاه‌ها از شعب بدوی و تجدیدنظر تشکیل می‌شوند.

صلاحیت دادگاه بدوی

همانطور که بیان شد، دادگاه بدوی به دادگاهی اشاره دارد که رسیدگی اولیه یک پرونده را بر عهده می‌گیرد. اما سوالی که مطرح می‌شود این است که صلاحیت دادگاه بدوی در کدام انواع دعاوی وجود دارد؟ به عبارت دیگر، دادگاه بدوی یا نخستین صلاحیت، رسیدگی به کدام نوع پرونده‌ها را شامل می‌شود؟

بر اساس مقررات قانون تشکیل دادگاه‌های عمومی و انقلاب، در ساختار حقوقی کشورمان، دادگاه‌های عمومی تشکیل یافته‌اند. این دادگاه‌های عمومی عهده دار صلاحیت رسیدگی به تمامی دعاوی حقوقی و کیفری شهروندان هستند، به استثنای دعاویی که در قوانین و مقررات دیگری قرار دارد و صلاحیت رسیدگی به آنها به سازمانهای قضائی دیگر واگذار شده است.

ورود به دادگاه‌های عمومی یا شعب بدوی و تجدید نظر آنها به مثالی از عدم صلاحیت در رسیدگی به دعاوی خانوادگی اشاره می‌کند. زیرا طبق قانون حمایت خانواده، صلاحیت رسیدگی به دعاوی خانوادگی در دادگاه خانواده است. همچنین دادگاه انقلاب یک دادگاه با صلاحیت‌های خاص است که برای رسیدگی به جرایم خاصی تعیین شده است. همچنین، دادگاه ویژه روحانیت فقط به دعاوی مربوط به روحانیون می‌پردازد و این دعاوی از صلاحیت دادگاه عمومی مستثنی هستند.

دادگاه‌های عمومی، صلاحیت رسیدگی به تمامی دعاوی به استثنای موارد استثنا را دارا هستند. این دادگاه‌ها شامل شعب بدوی و تجدید نظر نیز می‌شوند. در قسمت قبل توضیح داده شد که شعب بدوی مسئول رسیدگی نخستین به دعاویی هستند که در صلاحیت دادگاه عمومی قرار دارند و شعب تجدید نظر هم مسئول رسیدگی به تجدید نظر در رای دادگاه بدوی هستند. بنابراین، صلاحیت دادگاه بدوی شامل رسیدگی ابتدایی به دعاوی حقوقی و کیفری می‌شود.

بدرستی باید به صلاحیت دادگاه بدوی اشاره کرد. قانوناً، شوراهای حل اختلاف می‌توانند در برخی دعاوی حقوقی، دعاوی خانواده و حتی دعاوی کیفری که اهمیت کمتری دارند، صلاحیت رسیدگی داشته باشند. به این ترتیب، برای جلوگیری از تراکم پرونده در ساختار دادگاه‌های بدوی، این شوراها به منظور حصول سازش بین طرفین یا صدور برخی احکام در حال فعالیت هستند.

رای دادگاه بدوی

دادگاه ابتدایی بعد از بررسی یک دعوای کیفری یا حقوقی، یک رای یا حکم را صادر می‌کند و تصمیم نهایی را تعیین می‌کند. تصمیمی که توسط شعب دادگاه ابتدایی گرفته می‌شود، با عنوان "تصمیم ابتدایی" شناخته می‌شود؛ به عبارت دیگر، تصمیمی است که دادگاه ابتدایی در مرحله اول به پرونده صادر کرده است.

اما باید توجه داشت که وجود یک نکته بسیار حائز اهمیت مرتبط با رای دادگاه بدوی، این است که در اکثر موارد، طرفین دعوا قادرند تا زمانی که حکم قطعی صادر نشده است، اعتراض خود را علیه رای دادگاه بدوی ارائه دهند. اعتراض به رای دادگاه بدوی ممکن است به شکل‌های مختلفی صورت گیرد، مانند واخواهی، تجدید نظر، فرجام خواهی یا اعاده دادرسی. در ادامه به توضیح اعتراض به رای دادگاه بدوی می‌پردازیم.

مهم است بدانیم که رای دادگاه بدون اینکه نسبت به آن اعتراضی صورت بگیرد، باید صحیح و مطابق قانون باشد. طرفین دعوا می‌توانند نسبت به رای دادگاه بدوی تمکین کنند و آن را اجرا کنند. با این حال، احتمال وجود نقص یا خطا در صدور رای دادگاه وجود دارد و به همین دلیل، قانونگذار شیوه‌هایی برای اعتراض به رای دادگاه بدوی تعیین کرده است.

اعتراض به رای دادگاه بدوی

برخی مواقع، طرفین قبول نمی‌کنند که رأی دادگاه بدوی به تطابق قانون صادر شده باشد و یا ایراد و نقصی در آن تشخیص دهند. به همین دلیل، اغلب ترجیح می‌دهند در دادگاه تجدید نظر، درخواست تجدید نظر را مطرح کنند. تجدید نظر ممکن است به صورت تجدید نظر از رأی دادگاه حقوقی یا تجدید نظر از رأی دادگاه کیفری باشد.

پس از درخواست تجدید نظر در مدت بیست روز، دادگاه بدوی بدلیل ملاحظاتی به دادگاه تجدید نظر ارجاع داده شد. در اینجا، درخواست تجدید نظر با ارائه دادخواست مناسب و نه از طریق نمونه فرم دادخواست بدوی، مورد واگذاری مجدد قرار گرفت. در صورتی که جوانبی از تجدید نظر درخواست شود، ممکن است رای دادگاه بدوی یا قسمتی از آن نقض شده و تغییر کند.

توجه: متن زیر به زبان فارسی و با استفاده از تگ‌های HTML از جمله تگ‌های em و strong نوشته شده است. در صورتی که رای دادگاه در قالب حکم غیابی و صادره شده است، فرد محکوم علیه می‌تواند در ظرف مهلت بیست روز، اعتراض کند و درخواست تجدیدنظر در دادخواست خود مطرح نماید. بعد از درخواست تجدیدنظر، شعبه محکمه، که حکم غیابی را صادر کرده است، دوباره با حضور فرد مورد نظر، به دعوا پاسخ می‌دهد و حکم لازم را صادر می‌کند.

برخی از قرارهای صادرشده توسط دادگاه‌ها، که از شعب و ساختار دادگاه بدوی صادر شده‌اند، اگر در مهلت مقرر تجدیدنظر یا واخواهی نشوند، قابلیت فرجام‌دهی را دارند. به عنوان مثال، در صورتی که درخواست مبلغ بیش از بیست میلیون ریال داشته باشد، قرار دادگاه بدوی نیز قابل فرجام دادن است. برخی از حکم‌های دادگاه بدوی مربوط به اصل نکاح، فسخ نکاح، طلاق و همچنین حکم‌های غیابی در دعاوی مالی نیز قابل فرجام دادن هستند.