در مورد پرونده‌های کیفری، برای صدور حکم به طور معمول نیازمند تحقیقات جامعی هستیم که ممکن است شامل معاینات محلی، جمع‌آوری ادله جرم و سایر اقدامات مربوطه باشد. اما در صورتی که دادگاه مربوطه قادر به انجام اقدامات موردنیاز نباشد، می‌تواند تحقیقات و اقدامات را به دادگاه دیگری که مرتبط با محل بحث و بررسی است، واگذار کند. به طور واقعیت، این امکان وجود دارد که سرپرستی ادله به دادگاه دیگری که مسئله را موردبررسی قرار داده است، منتقل شود، زیرا این کار باید خارج از محل دادگاه انجام گیرد. بنابراین، قانونگذار قوانین مربوط به آیین دادرسی کیفری را با در نظر گرفتن نیاز به نیابت قضایی و صدور قرار نیابت قضایی تعیین کرده است. البته، نیابت قضایی می‌تواند به صورت داخلی باشد یا به دادگاه‌های خارج از کشور که به عنوان نیابت قضایی بین‌المللی شناخته می‌شوند، مربوط شود. به همین منظور، در این مقاله، به بررسی نحوه نیابت قضایی در امور کیفری و صدور قرار نیابت قضایی می‌پردازیم.

موارد صدور قرار نیابت قضایی

تحقیقات قضایی و اعطای نیابت، تنها در شرایطی که قانون آیین دادرسی کیفری اجازه دهد، می‌تواند توسط یک نهاد قضایی به مکان دیگر انجام شود. دادسرا مسئول تحقیقات اولیه درباره جرم است و این تحقیقات نتیجه می‌دهد که آیا جرم ارتکاب شده است یا خیر و آیا متهم مجرم محسوب می‌شود یا نه. در صورتی که نتیجه تحقیق مورد انتظار حاصل گردد، مقام قضایی تصمیم متناسبی می‌گیرد که به آن تصمیم‌های دادسرا گفته می‌شود. یکی از تصمیماتی که دادسرا ممکن است در طول فرآیند دادرسی صادر نماید، تصمیم اعطای نیابت قضایی است. این تصمیم به‌این شرح توضیح داده می‌شود که برای رسیدن به نتیجه، بازپرس نیازمند تحقیق از متهم، شنیدن شهادت شاهدان و بازدید محل موردنظر است. اما اگر اجرای این اقدامات خارج از حوزه قضایی مکان ماموریت بازپرس لازم شود، تصمیم اعطای نیابت قضایی صادر می‌شود. به طور کلی، مواردی که برای آنها تصمیم اعطای نیابت قضایی صادر می‌شود شامل: تحقیق از متهم، گوش دادن به شهادت شاهدان و افراد اطلاع‌دار، بازدید محل، بازرسی خانه‌ها، مکان‌ها و اشیا، جمع‌آوری ادوات جرم و هر اقدام دیگری است. اما برخی موارد وجود دارند که قابل نیابت نیستند، به عبارت دیگر مواردی که اعتراف متهم، شهادت شاهدان یا شهادت بر اساس مستنداتی باشد، نیازمند گوش دادن توسط قاضی صادر کننده رای است و قابل نیابت نیست.

قانونگذار درباره تدبیراتی که برای نیابت قضایی در نظر گرفته‌اند در ماده ۱۱۹ قانون آیین دادرسی کیفری تبیین می‌کند: اگر تحقیقاتی نیازمند استماع شهادت شاهدان و مطلع کردن متهم، بازدید از محل و چیدن نمونه‌های مرتبط یا انجام هرگونه فعالیتی خارج از صلاحیت محدوده قضایی باشد، بازپرس مکلف است با صدور قرار نیابت قضائی و طبق قوانین مربوطه، مدارک لازم و اوراق مربوطه را به همراه بیان جزئیات لازم به بازپرس منتظم ارسال کند تا انجام آن را از او درخواست نماید. بازپرس محل، در حدودی که نیابت وی بیان کرده باشد، اقدامات مربوطه را انجام خواهد داد...

چگونگی اجرای نیابت قضایی

بازپرس در قالبی که برای استفاده از قرار نیابت قضایی تعیین شده است، از بازپرس مربوطه، اصل یا تصویر اسناد لازم را می‌خواهد. بازپرس نیازمندی‌ها را به صورت کامل و دقیق به بازپرس مورد نظر ارسال کرده و از او درخواست انجام آن موارد را می‌کند. بازپرس نیازمند، در حدود محتوای قرارنیابت اعطایی، اقدامات مربوط به موضوع قرارنیابت را انجام می‌دهد، به عبارت دیگر فقط درباره‌ی همان موضوعی که قرارنیابت صادر شده است می‌تواند فعالیت نماید. پس از انجام امور درخواستی، بازپرس نیازمند اسناد تنظیم شده را در همراه مدارک دیگری که به دست آمده، به نیابت‌دهنده می‌فرستد و در صورتی که اجرای بخشی یا تمامی موارد مربوط به یک منطقه قضایی دیگر باشد، اسناد را برای اجرای قرارنیابت به آن منطقه مربوطه می‌فرستد و مراتب را به بازپرس نیابت‌دهنده اعلام می‌کند. لازم به ذکر است که در صورت نیاز به تضمین قرارنیابت، بازپرس قادر است نوع تضمین را تعیین کند و یا مقتضی استخدام تضمین و نوع آن را به بازپرسی که تحقیق از او خواسته شده است واگذار کند. نیابت‌گیرنده نیز در خصوص صدور تضمین قرارنیابت اختیار دارد؛ به این معنا که اگر بازپرس نیابت‌گیرنده دانست که تضمین مطلوب نیست، تضمینی مناسب را تهیه می‌کند. همچنین در صورتی که درخواست تضمین نشده باشد، بازپرس نیابت‌گیرنده قادر است براساس نظر خود، تضمین مناسب را تهیه کند. به عبارت دیگر، مرجع قضایی یا نیابت‌گیرنده می‌تواند تضمین را براساس نظر خود اعمال و اجرا کند.