"بر اساس قوانین قانونی و شرعی، یکی از وظایفی که متوجه آقایان می‌شود، پرداخت نفقه به همسر و فرزندان خود است. انجام این وظیفه توسط آقایان، به منزله تضمین اجرای قانونی عدم پرداخت نفقه و همچنین تضمین نیز کیفری برای انفاق را به همراه دارد؛ به این معنی که همسر در صورت انجام وظایف زناشویی و عدم دریافت نفقه، می‌تواند به دادگاه مراجعه کند و در صورت عدم پرداخت، درخواست تعقیب کیفری همسر خود را مطرح کند. همچنین، علاوه بر همسر، نفقه برای گروه دیگری از افراد، به عنوان مثال اقرباء در خط نسبت عمودی، اعمال می‌شود."

بر اساس قانون مدنی، دو گروه از افراد حق دریافت نفقه دارند. در نتیجه، ممکن است در تعیین این افراد، تردیدهایی پیش آید. همچنین، مفاهیمی مانند محتوای نفقه و تعیین میزان آن به گونه‌ای است که افراد معمولاً با آن‌ها مواجه می‌شوند و درگیری دارند.

با توجه به حائز اهمیت بودن «نفقه» در تأمین نیازهای مالی، در اینجا می‌کوشیم تا به درک مفهوم "نفقه" بپردازیم. همچنین، مواضعی که در تعریف «نفقه» شامل می‌شوند را نیز بررسی خواهیم کرد. در ادامه، به معرفی اشخاصی که حق دریافت «نفقه» را دارند و بررسی میزان آن خواهیم پرداخت.

نفقه چیست

مسئله حوزه زندگی خانوادگی، مرتبط است با تامین هزینه‌های آن. هزینه‌هایی که برای سپری کردن زندگی لازم است، به عنوان نفقه شناخته می‌شود. بنابر قوانین مدنی، نفقه برای دو گروه افراد لازم است: همسر و اقارب در خط ذوبی. نفقه فرزندان، به عنوان نفقه اقارب محسوب می‌شود و باید بر اساس قوانین و مقررات مربوطه تامین شود.

در مورد وظایف مرتبط با پرداخت نفقه زوجه، آمده است که باید این وظایف به درستی انجام شوند. در صورتی که زن از انجام این وظایف خودداری کند، حق دریافت نفقه برای او وجود نخواهد داشت. همچنین، در مورد اقارب در خط عمودی که می‌توانند نفقه پرداخت کنند، و همچنین قدرت مالی و عدم توانایی فرد مستحق نفقه در استخدام و کسب شغلی برای تامین امکانات زندگی خود، نیز در نظر گرفته می‌شود.

نفقه به چه کسانی تعلق می گیرد؟

همانگونه که در بخش قبل توضیح داده شد، نفقه به عنوان یک الزام برای ادامه زندگی شخص، اهمیت دارد. این هزینه‌ها و نیازهای شخصی که حق دارایی نفقه را دارد، با استفاده از آنها تامین می‌شود. قانون مدنی نیز نفقه را به دو گروه افراد تعلق می‌دهد.

در قانون مدنی، ماده‌ای به نام "نفقه‌ی اقارب در خط عمودی" وجود دارد که می‌گوید فقط اقارب نسبی در خط عمودی، یعنی افرادی که در نسل‌های متوالی پشت سر هم قرار می‌گیرند، مانند پدربزرگ، مادربزرگ، پدر، مادر، فرزندان و نوه‌ها ملزم به انفاق یکدیگر هستند. این قوانین نه تنها شامل روابط نزدیک خانوادگی است، بلکه همچنین قوانینی برای روابط خواهر، برادر، عمه، خاله و سایر اقارب نسبی افقی وجود دارد. در این قانون آمده است که قرابت‌های خارج از خط عمودی، مانند قرابت‌های سببی و رضایی، در خصوص دریافت نفقه مشمول قوانین این ماده نمی‌شوند. به عبارت دیگر، فقط اقارب نسبی در خط عمودی موظف به تأمین نفقه برای یکدیگر هستند. با توجه به این توضیحات، استناد به قوانین و مقررات این ماده، اقارب نسبی در خط افقی، مانند خواهر، برادر، عمه و خاله، نمی‌توانند از این حق و تکلیف مشمول شوند. آنان مستثنی از این قوانین هستند و مسئولیت انفاق برای آنها وجود ندارد. لذا، قوانین دریافت نفقه در جامعه ما بر اساس این تقسیم‌بندی‌ها و قرابت‌های خانوادگی تنظیم شده است. این خط عمودی و افقی می‌تواند به ما کمک کند تا مسئولیت‌های خانوادگی را در قوانین مدنی بررسی و اجرا کنیم.

در ایران، نفقه فرزند به عنوان یکی از نفقه های اقارب نسبی در راستای خانواده قرار دارد و متولی استحقاق فرزندان است. به علاوه، طبق ماده ۱۱۹۹ قانون مدنی، پدر در صورت داشتن توان مالی مسئول پرداخت نفقه فرزندان است. البته، در صورت عدم توان مالی پدر، مسئولیت پرداخت نفقه به ترتیب به عهده اجداد پدری و مادری قرار می‌گیرد. این ماده تأکید می‌کند که پرداخت نفقه فرزندان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

نفقه زوجه: بر اساس ماده 1106 قانون مدنی، در نکاح دائم، پرداخت نفقه زن جزو وظایف شوهر است که به واسطه ازدواج بر عهده او قرار می‌گیرد. البته باید توجه داشت که اگر زن بدون مانع مشروع از انجام وظایف زوجیت خودداری کند، مستحق دریافت نفقه نخواهد بود. در نتیجه برای دریافت نفقه، انجام وظایف زوجیت و تمکین زن از شوهر الزامی است.

نفقه شامل چیست

با توجه به توضیحات قسمت قبل، نفقه به دو گروه از افراد، یعنی زوجه و اقارب نسبی در خط عمود، تعلق می‌گیرد. قانون‌گذار در دو بخش حقوق و تکالیف زوجین نسبت به یکدیگر و بخش خانواده، مسأله نفقه آن‌ها را مورد بحث قرار داده است.

در پاسخ به این سؤال که چه عناصری در تعریف نفقه زوجه شامل می‌شوند، می‌توانیم به ماده 1107 قانون مدنی اشاره کنیم. بنا به این ماده، نفقه به‌معنای تأمین تمامی نیازهای روزمره و مطابق با وضعیت زن، ازجمله مسکن، لباس، غذا، وسایل منزل، هزینه‌های درمانی و بهداشتی و حتی خدمتکار در صورت نیاز، برای زوجه به دلیل نقصان یا بیماری است.

البته، باید توجه داشت که مفهوم نفقه زن که در اینجا به آن اشاره شده است، محدود به موارد خاصی نمی‌شود. به این معنا که نفقه زن تنها شامل این موارد نیست؛ بلکه تمامی نیازهایی را شامل می‌شود که زن به طور معمول به آن‌ها نیاز دارد و با وضعیت و شرایط او نیز همخوانی دارد.

در فصل در خانواده از قانون مدنی، قانون‌گذار در ماده 1204 قانون مدنی، تعریفی از نفقه اقارب ارائه داده است. بر اساس این تعریف، نفقه اقارب شامل مسکن، البسه، غذا و اثاث المنزل به اندازه‌ای است که نیازهای ضروری فرد را برطرف کند، با درنظرگرفتن قدرت مالی نفقه‌دهنده. قانونگذار در این ماده، دریافت نفقه را به دو شرط مشروط کرده است؛ قدرت مالی فرد نفقه‌دهنده و عدم توانایی مستحق نفقه برای اشتغال به شغلی که بتواند نیازهای روزمره و زندگی خود را برآورده کند.

میزان نفقه

همانطور که اشاره کردیم، در ماده ۱۱۰۷ قانون مدنی، قانونگذار، موارد مرتبط با نفقه را ملاک قرار داده است. اما پرداخت نفقه به زن تنها بر حسب این موارد محدود نیست؛ بلکه باید به تمام نیازهای استاندارد و پایدار متناسب با وضعیت زن توجه شود. بنابراین، مبلغی که برای نفقه همسر تعیین می‌شود، برای تمام زنان به یک شکل یکسان تعیین نمی‌شود، بلکه نیازهای مالی اقشار مختلف از زنان، دارای تفاوت‌هایی هستند.

اگر زوج‌ها نتوانند به توافقی درباره تعیین میزان نفقه برسند، هرکدام از آنان می‌تواند به دادگاه مراجعه کند تا مشخص شود که چه مقدار نفقه باید پرداخت شود. در این حالت، دادگاه برای درخواست هر یک از زوجین (عموماً زن)، قرار کارشناسی صادر کرده و پرونده را به کارشناس نفقه ارجاع می‌دهد تا میزان نفقه زن را محاسبه و تعیین کند. رای دادگاه در این مورد، برای هر دو طرف الزامی و اجرایی است. در تعیین میزان و مبلغ نفقه زن، توانایی مالی مرد به عنوان پرداخت کننده نفقه نیز مد نظر قرار می‌گیرد. به همین دلیل، تعیین مبلغ دقیق و نرخ ثابت نفقه زوجه امکان‌پذیر نمی‌باشد.

در قانون مدنی، در بند 1204، مواردی از نفقه اقارب ذکر شده است که از نفقه زوجه تفاوت هایی دارند؛ به طور مثال، داشتن پرسنل خدمتکار. با این تفاوت ها، در تعیین مقدار نفقه اقارب، دادگاه بر ملاحظاتی همچون نیازهای گیرنده نفقه و توان مالی نفقه دهنده توجه می‌کند.