«دیه» یک جریمه مالی است که براساس قانون، به منظور تنبیه افرادی که به جان یا اعضای بدن دیگران آسیب می‌رسانند، تعیین می‌شود. در واقع، «دیه» در زمانی اعمال می‌شود که به دلایل قانونی، قصاص امکان‌پذیر نباشد یا طرفین دعوی، بجای قصاص فرد مقتول، به توافق و تراضی برسند و «دیه» را دریافت کنند.

قانونگذار در مفاد مشخص قانون، میزان دیه برای جبران آسیب‌های انواع اعضای بدن را تعیین کرده است. اگر تعیین دیه آسیب اعضای بدن امکان‌پذیر نباشد، ارش با رعایت توصیه‌های پزشکان قانونی، مقدار دیه را تعیین می‌کند. همانطور که میزان دیه برای هر عضو در قانون تعیین شده است، زمان پرداخت دیه نیز مطابق با شرایط مختلف جرم، متغیر است.

در این مقاله قصد داریم به بررسی مفهوم مهلت پرداخت دیه در جرائم عمدی و ضرب و جرح، جرائم شبیه عمدی و خطای محض بپردازیم. این مفهوم را با استفاده از تگ‌های قوی (strong) و تگ‌های برجسته (em) تصویر ذهنی بیشتری نیز می‌دهیم. همچنین، در ادامه نگاهی به مدت زمانی که برای پرداخت دیه در صورتی که طرفین به توافق رسیده باشند نیاز است، خواهیم داشت. اگر سوالی در این خصوص دارید، همراه ما باشید.

مهلت پرداخت دیه تا چه زمانی است؟

ماده 17 قانون مجازات اسلامی، تعریفی از دیه ارائه می‌دهد. دیه به معنای مبلغی است که بر اساس قوانین شرعی برای تقصیراتی از قبیل جنایات غیر عمدی علیه زندگان، اعضا و منافع، و یا جنایات عمدی در مواردی که قصاص ممکن نباشد، تعیین می‌شود. بر اساس این ماده، دیه یکی از تنبیهات قانونی موجود در جرائم است که باید توسط مسئول پرداخت دیه در زمان مقرر پس از صدور حکم دادگاه، در جرائم عمدی و ضرب و جرح یا جرایم غیر عمدی به ضرر فرد متضرر و یا اولیاء دم پرداخت شود.

برای پاسخ دادن به این سؤال که زمان موعد پرداخت دیه پس از صدور رای دادگاه چگونه است، بایستی به قانون مجازات اسلامی مراجعه نمود. در این قانون، ماده‌های ۴۸۸ تا ۴۹۱، زمان مهلت پرداخت و نحوه واریز دیه بعد از صدور رای دادگاه و ترتیب انجام این پرداخت را مشخص کرده است. با توجه به این مواد، مدت زمان مهلت پرداخت دیه، بسته به نوع جنایت، متفاوت خواهد بود و ممکن است یک سال قمری، دو سال قمری یا سه سال قمری از تاریخ وقوع جنایت می‌باشد. براساس این قانون، نوع جرم می‌تواند به یکی از حالات زیر تقسیم گردد:

عمد به معنای ارتکاب جرمی است که در آن فرد متعمداً قصد انجام یک فعل خلاف قانون را دارد و همچنین قصد ایجاد نتیجه مجرمانه را دارد. به عبارت دیگر، شخص با دانش و آگاهی کامل و با عمد و سوءنیت، به انجام عملی جرم آمیز می‌پردازد.

شبه عمد: به معنای هر زمان که شخص مرتکب جرم می شود و قصد انجام فعل مجرمانه را دارد، اما قصد به دست آوردن نتیجه مشکوک ندارد، به عبارت دیگر، بدون داشتن سوء نیت، عمل جرمی را انجام می دهد، این نوع جرم را می توان شبه عمد نامید.

تفسیر: گاهی وقت‌ها ممکن است جنایتی به صورت تصادفی، زمانی که شخص در خواب و بیهوشی است یا توسط یک فرد کوچک و دیوانه انجام شود. این موقعیت به عنوان خطای غیرعمدی شناخته می‌شود. همچنین، در صورتی که فرد مرتکب، هدف از اقدام خود (به انجام رساندن رفتار ضدقانونی) را نداشته باشد و همچنین هدف جنایت نباشد، به صورت غیرارادی اتفاق افتاده است، مورد خطای غیرعمدی قرار می‌گیرد.

به پایان مطلب رسیدیم و می‌بایست بیان کنیم که در هر صورت، پرداخت دیه جرم اجتناب‌ناپذیر است و باید جزئیات زمان پرداخت دیه پس از صدور حکم قضایی را نیز توضیح دهیم. در قسمت‌های مختلفی از این مطلب، به تشریح مواردی نظیر جرائم عمدی و حمله، جرائم همسو با عمد و خطای ناشی از تصادف، خواهیم پرداخت.

مهلت پرداخت دیه در جرائم عمد

در بخش قبل، توضیح داده شد که در قانون مجازات اسلامی، زمان پرداخت دیه تعیین شده است. در این قسمت، ما به بحث درباره مدت زمان پرداخت دیه پس از صدور حکم دادگاه خواهیم پرداخت، به ویژه در جرائم عمدی و ضرب و جرح. برای پاسخ به سوالی که تا چه زمانی می‌توان دیه را پس از صدور حکم دادگاه پرداخت کرد، باید بین جرم عمدی که مستلزم پرداخت دیه است و جرم عمدی که مستلزم قصاص است تفاوت قائل شد.

ماده 488 قانون مجازات اسلامی، درباره مدت زمان مجاز برای پرداخت دیه پس از صدور حکم دادگاه در جرائم عمدی و ضرب و جرح عمدی که به پرداخت دیه منجر می‌شود، بند زیر را بیان می‌کند: قانون مجازات اسلامی در جرائم عمدی که منجر به پرداخت دیه می‌شوند، مدت زمان مجاز برای پرداخت دیه پس از صدور حکم دادگاه، یک سال قمری از زمان وقوع جرم خواهد بود، مگر اینکه طرفین به صورت دیگری توافق کرده باشند. بنابراین، در صورتی که جرم عمدی یا ضرب و جرح عمدی همراه با پرداخت دیه رخ داده باشد، زمان مجاز برای پرداخت دیه پس از صدور حکم دادگاه، یک سال قمری از زمان ارتکاب جرم است، اما می‌توان به روش دیگری نیز از آن صرفنظر کرد.

مهلت پرداخت دیه در جرائم شبه عمد

در بخش قبلی، در مورد تاخیر در پرداخت دیه پس از صدور حکم دادگاه، در جرایم عمدی و جنایت ضرب و جرح عمدی، توضیح دادیم و اشاره کردیم که فرصت پرداخت دیه پس از صدور حکم دادگاه در این جرایم، به مدت یک سال قمری از تاریخ ارتکاب جرم محاسبه می‌شود. با توجه به اینکه مدت زمان پرداخت دیه با توجه به آیا جرم به صورت عمدی، شبه عمدی یا فقط اشتباه صورت گرفته باشد، متفاوت است، در این قسمت قصد داریم درباره مدت زمان پرداخت دیه در خصوص جرایم شبه عمد، به ارایه توضیحاتی استناد کنیم که با قانون مجازات اسلامی سازگار است.

"چنانکه در موارد جرائمی که شامل اذیت و آزار عمدی و جرح و ضربه عمدی می‌شود، پس از صدور رای دادگاه، همانند مهلت پرداخت دیه، مدت زمانی برای پرداخت مبلغ دیه وجود دارد. به همین ترتیب، در ماده 488 قانون مجازات اسلامی، مدت زمان پرداخت دیه در جرائم شبه عمد نیز تعیین شده است. ماده 488، در بند (ب) خود، در خصوص جرائم شبه عمد، تعیین می‌کند که مدت زمان پرداخت دیه باید دو سال قمری از زمان وقوع جنایت باشد، مگر اینکه طرفین به شکل دیگری توافق نمایند."

همچنین، در بخش ۴۸۹ قانون مجازات اسلامی، نحوه پرداخت دیه در جرایم شبه عمد، تعیین شده است. بر اساس این بند، فرد متهم به جرم شبه عمد موجب دیه باید نصف مبلغ دیه را ظرف هر سال پرداخت کند، و مبنای محاسبه این مبلغ، قیمت زمان پرداخت است، مگر اینکه بر یک مبلغ قطعی قبلاً توافق شده باشد.

مهلت پرداخت دیه در خطاء محض

قبلاً در بخش های قبلی بحث کرده بودیم در مورد "مهلت پرداخت دیه پس از صدور حکم دادگاه" در جرائم عمدی و ضرب و جرح عمدی که باعث پرداخت دیه و مدت زمان آن می‌شود. همچنین توضیح دادیم که در جرائم شبه عمد، مهلت پرداخت دیه دو سال از تاریخ ارتکاب جرم و در جرائم عمدی و ضرب و جرح عمدی، مدت آن یک سال از تاریخ وقوع جنایت است. در این قسمت می‌خواهیم درباره "مدت زمان پرداخت دیه" در جرایم خطای محض صحبت کنیم.

همچنین، در قوانین جرم و جنایت، مانند مهلت پرداخت دیه پس از صدور حکم دادگاه، در جرائم عمدی و ضرب و جرح عمدی، جرائم غیرعمدی نیز می‌تواند به پرداخت دیه منجر شود. زمانی که جنایتی به صورت خطای عمدی رخ دهد، موجب تعیین مدت زمان پرداخت دیه می‌شود، فقط اگر جنایتی به صورت خطای عمدی رخ دهد موجب قانون مجازات اسلامی خواهد بود. در بند پ ماده 488 قانون مجازات اسلامی، مهلت پرداخت دیه در صورت خطای عمدی، سه سال قمری از تاریخ ارتکاب جرم تعیین شده است، مگر اینکه به صورت دیگری توافق شود. عدم پرداخت دیه در مهلت قانونی خود، عواقبی نظیر صدور حکم جلب یا توقیف اموال برای فرد به دنبال خواهد داشت.

همان‌گونه که روش «پرداخت دیه جرائم» شبه‌عمد بیان شده است، نوع پرداخت دیه جرائم خطای محض هم در ماده ۴۸۹ قانون مجازات اسلامی تعیین شده است. بنا بر این ماده، در جنایت خطای محض، پرداخت کننده مجبور است هر سال یک سوم دیه را پرداخت کند و مبنای محاسبه قیمت، زمان پرداخت است، الا اگر توافق به نحو معینی بر یک مقدار قطعی صورت گرفته باشد.

توافق در مهلت پرداخت دیه

پس از توضیح درباره‌ی مدت زمان پرداخت دیه پس از صدور رای دادگاه در جرائم عمدی و ضرب و جرح عمدی، ما به بحث درباره‌ی اهمیت دیه و مدت زمان لازم برای پرداخت آن در جرائم شبه عمد و خطای محض، می‌پردازیم. این بخش مربوط به مواردی است که در آن‌ها طرفین به جای اخذ قصاص، تراضی و مصالحه را انتخاب می‌کنند.

اولیاء دم یا قربانیان در صورتی که متهم به جرمی باشند، می توانند با توافق و تراضی، به جای اجرای مجازات قصاص، از دیه به عنوان جایگزین مجازات جرم استفاده کنند. دیه به عنوان جانشین مجازات قصاص به اعتبار می رسد و مبلغ و مدت زمان پرداخت دیه نیز با توافق طرفین تعیین می شود.