در قوانین آیین دادرسی مدنی، یکی از عواملی که می‌تواند به دشواری و مانع در رسیدگی به دعاوی تبدیل شود، عدم اهلیت طرفان دعوا است. هر طرفی که می‌خواهد دعوا را ارجاع دهد یا در دادگاه به خودش دفاع کند، باید اهلیت لازم را داشته باشد؛ در غیر این صورت، طرف مقابل می‌تواند اعتراضی بر عدم اهلیت طرف مقابل مطرح کند. اما باید توجه کرد که اعتراض بر عدم اهلیت فقط در یک مدت زمان مشخص، یعنی تا پایان اولین جلسه دادگاه، ممکن است و در غیر این صورت، طرف مقابل می‌تواند حتی بعد از اتمام این مهلت نیز اعتراضی بر عدم اهلیت طرف مقابل را مطرح کند. در اینجا باید به این نکته هم توجه کرد که در صورتی که عدم اهلیت طرفی بعداً ایجاد شود، می‌توان در هر زمانی همچنان به عدم اهلیت طرف مقابل اعتراض کرد. در ادامه این مقاله، علاوه بر توضیح کوتاهی درباره مفهوم عدم اهلیت طرفان در قانون آیین دادرسی مدنی، مدت زمانی که می‌توان عدم اهلیت را مطرح کرد را بررسی خواهیم کرد و همچنین بررسی خواهیم کرد که آیا در بعضی موارد نیز به عدم اهلیت طرف مقابل بعد از پایان مدت زمان معینی اعتراض کرد یا خیر.

ایراد عدم اهلیت در قانون آیین دادرسی مدنی

زمانی که یک فرد قصد اقامه دعوا یا دفاع از خود را در دادگاه دارد، برای این کار باید اهلیت قانونی لازم را داشته باشد. اهلیت قانونی به موجب قوانین مدنی بدست می‌آید و شرایط زیر نیاز است تا فرد اهلیت قانونی را داشته باشد: او باید به سن بلوغ رسیده باشد و از هوشمندی برخوردار باشد؛ همچنین نباید در وضعیت جنون باشد و بتواند به تعهدات مالی خود عمل کند و نباید سفاهت داشته باشد. همچنین، اگر به علت ورشکستگی توانایی در مدیریت اموال خود را از دست نداده باشد، اهلیت قانونی را دارد. اگر فرد اهلیت قانونی لازم را نداشته باشد، طرف مقابل (بازپرس) می‌تواند ایراد عدم اهلیت را بیان کند. در این صورت، دادگاه وضعیت اهلیت فرد مذکور را بررسی کرده و در صورت تایید عدم اهلیت، قرار عدم اهلیت را اعلام می‌کند. طبق ماده 84 قانون آیین دادرسی مدنی، اگر خواهان به دلیلی مانند صغر، عدم رشد، جنون یا ممنوعیت از تصرف در اموال به علت حکم ورشکستگی، اهلیت قانونی برای اقامه دعوا را نداشته باشد، بازپرس می‌تواند عدم اهلیت را بیان کند. به علاوه، طبق ماده 86 همین قانون، اگر بازپرس اهلیت را نداشته باشد، می‌تواند از پاسخ در ماهیت دعوا امتناع کند. در نتیجه، خواهان می‌تواند ایراد عدم اهلیت بازپرس را بیان کند.

مهلت طرح ایراد عدم اهلیت

در بخش قبل، ما به بررسی مفهوم "عدم اهلیت" و شرایطی که خواهان و خوانده می‌توانند اعتراض کنند، پرداختیم. اما در این بخش، قصد داریم به بررسی "مهلت زمانی برای اعتراض عدم اهلیت" بپردازیم. به عبارت دیگر، تا چه زمان و تاریخی خوانده یا خواهان می‌توانند عدم اهلیت را به میزانی که نیاز به اعتراض دارد، مطرح کنند؟

به جواب این پرسش باید اشاره کرد که مهلت طرح ایرادات به طور کلی در ماده 87 قانون آیین دادرسی مدنی تعریف شده است. بر اساس این ماده ، علی‌رغم توجه به شرایط و سناریوهای مختلف، ایرادات و اعتراضات باید حتما تا پایان اولین جلسه دادرسی مطرح شود، به استثنای مواردی که باعث ایجاد ایرادات جدی در آینده می‌شوند. مهلت طرح ایراداتی مانند ایرادات عدم اهلیت نیز تا پایان اولین جلسه دادرسی است؛ با این احتساب که ایرادات عدم اهلیت پس از آن نیز مطرح می‌شوند. به عنوان مثال، اگر خواهان دعوا صلاحیت قانونی برای مطرح کردن دعوا را نداشته باشد، می‌تواند تا پایان اولین جلسه دادرسی، اطلاعات عدم صلاحیت خود را ارائه دهد. اما پس از چند جلسه دادرسی، نمی‌توان ایرادات صلاحیت را مطرح کرد، مگر اینکه دلیل یا موجب عدم اهلیت بعد از پایان اولین جلسه دادرسی به وجود آید. مثلاً فرض کنید خواهان در ابتدا صلاحیت قانونی را دارد؛ اما پس از چند جلسه دادرسی، به بیماری روانی مبتلا می‌شود. در این حالت، همچنان می‌توان ایراد عدم صلاحیت را مطرح کرد و ایرادی نخواهد داشت که خارج از مهلت طرح شده است. به طور کلی، مهلت طرح ایرادات واجد حقوقی است و بسته به شرایط قانونی، باید در زمان مناسب و قبل از گذشت زمان مقرر آنها را مطرح کرد.

باید تأکید کنم که طبق ماده ۸۸ قانون آیین دادرسی مدنی، در صورتی که در مهلت قانونی، اعتراض شخص نامناسبی مطرح شود، دادگاه باید قبل از شروع مراحل دعوی، به بررسی اعتراض مذکور بپردازد و تصمیم متعارف را اتخاذ خواهد کرد. اگر دادگاه به عدم اعتبار اعتراض برسد، حکم رد دعوا را صادر می‌کند، در غیر این صورت، به ادامه رسیدگی خواهد پرداخت و در نهایت تصمیم متعارفی را برای پرونده اتخاذ خواهد کرد.