از زمانی که انسان توانست ابزار و وسایلی را کنترل کند تا بتواند از آن‌ها بهره‌برداری کند و اقدامات روزمره و اهداف خود را پیش ببرد، مفهوم مالکیت شکل گرفت. با گذر زمان، افراد نیاز به احترام و ارزش‌گذاری نسبت به مالکیت دیگران و عرضه به مالکیت مشخصه‌های خود را یاد می‌گیرند و به تدریج قوانینی تشکیل می‌دهند که بر اساس آن‌ها مالکان حقوقی برای مالکیت خود دارند که باید به آن‌ها احترام گذاشته شود و اموال آنها مورد توجه ویژه‌ای قرار گیرد.

در طول زمان، قوانین بهبود یافته و پیچیده‌تر و کارآمدتر شده‌اند. حوزه اعمال این قوانین از مقررات ساده تا مسائل پیچیده توسعه یافته است. امروزه، مالکیت به عنوان یکی از حقوق اساسی افراد شناخته شده است. به طوری که قوانینی مانند قانون اساسی و قانون مدنی ایران، احترام به مالکیت را بسیار حائز اهمیت می‌دانند و برای تخطی از آن‌ها، تنبیهاتی نیز تعیین کرده‌اند.

در این مقاله، قصد داریم به سوال "مفهوم مالکیت چیست؟" پاسخ دهیم و حقیقت حق مالکیت را توضیح دهیم. همچنین، انواع مختلف مالکیت (از جمله مالکیت بر عین و مالکیت بر منافع) را مورد بررسی قرار داده و در طول مقاله، به تعدادی از محدودیت‌های مالکیت اشاره خواهیم کرد. با ما همراه باشید و برای اطلاعات بیشتر در این زمینه، مقاله را به دقت مطالعه کنید.

مفهوم حق مالکیت

در پاسخ به این سوال که چه معنایی دارد مالکیت، باید بدانیم که در لغت، به معنای صاحبیت یا حق داشتن به چیزی است. این عبارت در حقوق نیز به شرح زیر تعریف شده است: مالکیت، حقی است که فرد نسبت به یک مال یا اموال دارد و می تواند هرگونه استفاده و تصرفی در آن انجام دهد؛ به جز مواردی که توسط قانون ممنوع شده باشد.

طبق این تعریف، معنای مالکیت در واقع نمایانگر حقوق و مزایایی است که به شخص مالک مال تعلق می‌گیرد. مالک با این حقوق و مزایا می‌تواند از مال خود استفاده کند، آن را بهره‌برداری کند و حتی می‌تواند آن را به اشخاص دیگر منتقل کند. اما قانون فقه شیعه به مفهوم مالکیت به عنوان هر نوع سلطه قانونی اشاره می‌کند. در فقه شیعه این مفهوم به عنوان مثال در مورد مالکیت خانه، حقوق مالکیت محدود شده، مالکیت منافع و دیگر موارد مشابه استفاده می‌شود.

انواع مالکیت

پس از پاسخ به این پرسش که مفهوم مالکیت چیست، باید بفهمیم که در حقوق ایران، مفهوم مالکیت به چندین نوع تقسیم می‌شود. برخی از انواع تقسیم مالکیت در حقوق ایران، شامل تقسیم مالکیت به صورت عینی و منافع اقتصادی، مالکیت بر زمین و اموال، مالکیت مفرد و مشترک، و مالکیت اختصاصی و اشتراکی می‌شوند. در ادامه، به توضیح مختصری از هر یک از این نوع مالکیت‌ها خواهیم پرداخت.

می‌بایست برای اینکه بفهمیم چه تفاوتی بین مالکیت عین و منافع وجود دارد، تعریفی از منافع ارائه دهیم. به مفهومی که از منافع داریم، آن به عنوان فایده و ارزش عینی است که از مالکیت بر می‌آید. به این ترتیب، هر کسی که مالکیت عینی داشته باشد، به طور طبیعی مالک منافع نیز محسوب می‌شود، مگر آنکه به دلیلی از این حق محروم شده باشد. اما وقتی شخصی مالک منافع است، او تنها امکان استفاده از فواید و ارزش عینی را دارد و هیچ ادعای مالکیتی بر خود ندارد.

مالکیت عرصه و اعیان: نوع دیگری از تقسیمات ملک، تقسیم آن به عرصه و اعیان می‌باشد. این تقسیمات فقط دربارهٔ اموال، به کار می‌روند. عرصه به معنای زمین ملک است و اعیان به ساختمان‌ها یا سازه‌هایی که بر آن زمین ساخته می‌شود، اشاره دارد. عموماً، صاحب عرصه و اعیان، یک شخص است، اما در مواردی مانند املاک و وقفی، اگر مستأجر در زمین وقفی، ساختمانی احداث کند، تنها مالک اعیان است و در مقابل عرصه، مالکیتی نخواهد داشت.

مالکیت مفروز و مشاع یک نوع تقسیم مالکیت است که برای اموال شراکتی استفاده می‌شود. در این نوع تقسیم، اموال به دو بخش مفروز و مشاع تقسیم می‌شوند. ملک مشاع، ملکی است که تعدادی مالک دارد و همه شرکا در آن به‌طور مشترک مالک هستند. اما ملک مفروز، بخشی از ملک مشاع است که توسط مالکان ملک مشاع به صورت جداگانه تقسیم شده است. پس از تقسیم و افراز این بخش‌ها، ملک مشاع به بخش‌های مفروز تبدیل می‌شود.

مالکیت تقسیم شده‌ی حصری و اشتراکی: یک نمونه دیگر از تقسیم مالکیت که معمولاً درباره‌ی آپارتمان‌ها به کار می‌رود، تقسیم مالکیت به شکل حصری و اشتراکی است. مالکیت حصری به معنای اختصاص یک بخش از آپارتمان است که تنها متعلق به صاحب آن است و بخش‌هایی از جمله پله، پاگرد، حیاط و پشت بام از بخش‌های اشتراکی آپارتمان هستند که تمام ساکنین حق استفاده از آن‌ها را دارند.

مالکیت عین

در قانون حقوقی، ارتباط مشروعی که بین انسان و جسمی برقرار است، به عنوان "مالکیت عینی" شناخته می‌شود. مفهوم "عین" به هر شیء قابل لمس و درک در دنیای خارج اشاره دارد، مثل شیءی که افراد در اختیار دارند مانند خانه، اتومبیل، تلفن همراه و سایر اموالشان.

مفهوم "مالکیت عین" به این معنا است که شخص مالک مجاز است از خود ملک و منافع آن بهره‌برداری کند و هرگونه تصرفی در ملک خود داشته باشد. او می‌تواند ملک را بفروشد یا به دیگران هدیه دهد و از آن بهره‌برداری کند. اما تنها در برخی موارد، این حقوق او را محدود می‌کند که قانون اجازه استفاده از این حقوق را از او سلب کند. به عنوان مثال، زمانی که مالک خانه را به مستاجر اجاره می‌دهد، دیگر اجازه‌ای برای استفاده از منافع خانه نخواهد داشت، زیرا این حقوق به مستاجر منتقل شده است.

مالکیت بر منافع

برای درک مفهوم مالکیت بر منافع و پاسخ به این پرسش که مالکیت منافع چیست، فرض کنید یک شخص خانه خود را به صورت قراردادی مشابه قرارداد اجاره به فرد دیگری می‌دهد تا از آن استفاده کند و در آن زندگی کند. در این حالت، مالک خانه به مستاجر اجازه می‌دهد تا برای مدت معینی از منافع و مزایای ملک بهره‌برداری کند.

در این شرایط، شخصی که خانه را اجاره می‌دهد (اجاره‌دهنده)، مالک خانه در دوره اجاره می‌باشد و فردی که خانه را اجاره می‌کند (مستأجر)، صاحب منافع خانه است. در لغتنامه حقوق، این نوع وابستگی صاحبیت به منافع به آن "مالکیت بر منافع" می‌گویند. دسته دیگری از مالکیت نیز وجود دارد که مربوط به حقوق معنوی و ذهنی افراد است و به آن "مالکیت معنوی" گفته می‌شود که از طریق سیستم مالکیت معنوی قابل ثبت است. برای مطالعه بیشتر درباره سیستم مالکیت معنوی، مقاله زیر را ملاحظه نمایید.

محدودیت های حق مالکیت

در حقیقت، مالکیت به عنوان یکی از اصول اساسی حقوق انسان به حساب می آید. با این حال، مانند سایر حقوق، این حق نیز مطلق نبوده و در عین حال دارای استثناهایی است. باید بدانیم که اصول مشروعیتی همچون منافع عمومی، مصالح اجتماعی و نظم، علت تنظیم و محدودیت هایی در مورد حق مالکیت می باشند.