برای قبول مسئولیت و جبران ضرر و زیان‌های وارده به جان، مال، سلامتی، آزادی، حیثیت یا شهرت تجاری دیگران، هر فرد مطابق قوانین مسئولیت مدنی و اصول حقوقی باید عمل کند. این مسئولیت شامل جبران هر نوع آسیب و خسارت ممکن است. البته، این مسئولیت ممکن است شامل مسئولیت کیفری نیز باشد.

با دیدن قوانین تجارت و دیگر قوانین مرتبط، می‌توان متوجه شد که در مقابل دیگران، انواع مسئولیت‌ها وجود دارد که به طور کلی به دو دسته تعهد و مسئولیت مسئولان تقسیم می‌شوند. این دسته‌بندی انواعی از مسئولیت نسبی و مسئولیت تضامنی را پیش‌بینی می‌کند که تا حدی به نوعی به یکدیگر متضاد هستند. سؤالی که پیش می‌آید این است که مسئولیت نسبی چیست و چه تفاوتی با مسئولیت تضامنی دارد؟

به منظور پاسخ به این پرسش، در ادامه این مقاله، در ابتدا به تعریفی مفهومی از مسئولیت نکردن می‌پردازیم و سپس تفاوت آن را با مسئولیت تضامنی بررسی می‌کنیم و در نهایت، ابعاد و جنبه‌های مختلف مسئولیت نکردن در حقوق ایران را بررسی خواهیم کرد. در طول این مقاله، از برجسته کردن بعضی عبارات و اهمیت دادن به آن‌ها با استفاده از تگهای مختلف HTML، به وضوح می‌پردازیم.

مسئولیت نسبی چیست

توجه داشته باشید که برای استفاده از تگ های HTML در متن پاسخ، بایستی از نشانه های شروع و پایان هر تگ استفاده کنید. تگ em برای برجسته کردن متن و تگ strong برای تاکید بیشتر بر متن استفاده می شود. مسئولیت داشتن نسبت به دیگران به صورت قانونی می تواند به دلایل مختلفی پیش بیاید. به عنوان مثال، در بعضی مواقع مسئولیت ممکن است ناشی از قرارداد یا تعهدی باشد که بین طرفین منعقد شده است. همچنین مسئولیت ممکن است به خاطر اقدامات یا عدم اقداماتی باشد که به طور طبیعی رخ می دهد. به هر حال، اصل اساسی در حقوق جبران خسارت و اجرای تعهدات و مسئولیت هایی است که افراد در قبال یکدیگر دارند.

"حقیقت این است که برای بیان مفهوم مسئولیت، آن را به دو دسته‌بندی، یعنی مسئولیت نسبی و مسئولیت تضامنی، تقسیم می‌کنیم. این دو نوع مسئولیت از لحاظ حقوقی متفاوت هستند و در نظام قانونی، نقش‌های مختلفی را ایفا می‌کنند. همچنین، در جبران خسارات و انجام تعهدات، دو نوع مسئولیت به وضوح از یکدیگر متمایز می‌شوند. وقتی به قانون تجارت و شرکت‌های تجاری می‌پردازیم، مسئولیت تضامنی و مسئولیت نسبی شرکت‌ها به یک مسئله مهم تبدیل می‌شوند. تشخیص نوع مسئولیت شرکت‌ها در هر مورد به عنوان مسئله‌ای حیاتی مطرح می‌شود. در نتیجه؛ به صورت خلاصه می‌توان گفت که استفاده از مفاهیم مسئولیت نسبی و مسئولیت تضامنی برای توصیف مسئولیت‌های حقوقی، به خصوص در حوزه قانون تجارت و شرکت‌ها، امری بسیار اهمیت دارد."

تاکنون در سوال هایی که درباره مسئولیت نسبی می شود و تفاوت آن با مسئولیت تضامنی چیست، توجه کرده ایم. حال در جهت بیان تفاوت مسئولیت نسبی و مسئولیت تضامنی، از برجسته سازی برای توضیح بهتر استفاده خواهیم کرد. در ابتدا، به مفهوم مسئولیت نسبی پرداخته و سپس در بخش بعدی، تفاوت بین هر دو را به صورت مفصل شرح خواهیم داد.

بطور کلی، زمانی که از مسئولیت نسبی صحبت می‌کنیم، منظور این است که مسئولیت یک فرد تنها در حدود و میزانی است که خود فرد، بر اساس قرارداد یا تعهدات قبلی به عهده می‌گیرد یا حدودی است که فرد خود، خساراتی را به وجود می‌آورده است. برای بهتر درک مفهوم مسئولیت نسبی، می‌توانیم به مثال‌هایی در این زمینه اشاره کنیم.

تصور کنید در یک شرکت تجاری، چهار شریک حضور دارند و سهم هر کدام از آن‌ها 25 درصد است. اگر به هر دلیلی شرکت مجبور به تجزیه شود ولی دارایی‌های خود برای پرداخت بدهی‌ها کافی نباشد، در این صورت شرکایی می‌بایست مسئولیت پرداخت بدهی‌ها را بر عهده بگیرند. اما در مقابل مسئولیت تضامنی، در مسئولیت نسبی هر یک از شرکا صرفاً متعهد به پرداخت بدهی‌ها بر اساس نسبت تعهدی است که در شرکت داشته‌اند.

توجه: متن زیر با استفاده از تگهای HTML برای تاکید و قوت بیان به زبان فارسی نوشته شده است.

بنابراین، در یک شرکت تجاری، هر یک از چهار شریک در پرداخت بدهی‌های شرکت تنها مسئول یک قسمت کوچکی از کل بدهی‌ها هستند، و این مسئولیت بر اساس سهمی که در شرکت دارند محاسبه می‌شود. بر خلاف آن، آن‌ها هیچ تعهدی در قبال مابقی بدهی‌ها ندارند. بنابراین، مسئولیت شرکا در یک شرکت تجاری، که به نسبت سهمی که در شرکت دارند محاسبه می‌شود، محدود است و بیشتر از آن نیست.

طبق قوانین تجارت، اینگونه شرکت‌ها را به عنوان "شرکت‌های نسبی" شناخته می‌شود.

گاهی اوقات ما با مفهوم "مسئولیت نسبی" روبه‌رو می‌شویم. این بیانگر آن است که مردم تنها مسئولیتی در قبال خساراتی دارند که به وسیلهٔ اعمال و اقدامات خودشان ایجاد کرده‌اند، و از مسئولیتی در قبال اعمال و اقدامات دیگران معاف هستند. قوانین مختلفی وجود دارند که این نوع مسئولیت نسبی را تعیین می‌کنند؛ به عنوان مثال، قانون کار می‌تواند یک نمونه از آن باشد. در بخش‌های بعدی به این مسئله پرداخته خواهد شد.

به عنوان یک مثال، هنگامی که در یک تصادف خودرویی، دو نفر به صورت همزمان، به یک خودروی دیگر برخورد کرده و خسارت به وجود می‌آورند، ممکن است مسئولیت برخوردی را که یکی از آنها ایجاد کرده، 20 درصد و مسئولیت دیگری را که فرد دیگر ایجاد کرده، 80 درصد تعیین کنند؛ در این صورت، مسئولیت به صورت نسبی تعیین می‌شود و به میزان خساراتی که هر فرد ایجاد کرده است، محدود می‌شود.

تفاوت مسئولیت نسبی و مسئولیت تضامنی

در بخش قبل، ما مفهومی راجع به مسئولیت نسبی را بررسی کرده و نمونه‌هایی را آورده بودیم. اما با توجه به اینکه مسئولیت نسبی در مقایسه با مسئولیت تضامنی بهتر تعریف می‌شود، در اینجا قصد داریم تفاوت بین مسئولیت نسبی و مسئولیت تضامنی را مورد بررسی قرار دهیم.

همانطور که ذکر شد، در مفهوم مسئولیت نسبی، هر فرد فقط به صورت محدود به تعهدات قبلی و خساراتی که ایجاد کرده است، در مقابل دیگران مسئول است. اما این طوری نیست در مسئولیت تضامنی. این نشان می‌دهد که هر فرد، علاوه بر تعهدات خود، مسئولیت بر عهده دیگران و خسارات ایجاد شده توسط آنها نیز را به عهده دارد. به طوری که به نوعی، او مسئول محسوب می‌شود، بدون آن‌که مسئولیت اصلی او لغو شود.

لذا، تفاوت بین مسئولیت نسبی و مسئولیت تضامنی در این است که در مسئولیت تضامنی، نوعی مسئولیت بابت فعل غیر نیز قابل مشاهده است که بر اساس آن، هر فرد در مقابل اشخاص ثالث مسئولیت جبران کامل خسارات و پرداخت تعهدات را به طور کامل بر عهده دارد.

تضامنی مسئولیت بارزترین ویژگی، می توان آن را در شرکت های تضامنی که تحت قوانین تجارت فعالیت می کنند، تصور کرد. بعد از ثبت شرکت تضامنی و بدهی برای آن هنگامی که شرکت تعطیل شود، اگر دارایی شرکت برای پرداخت تمامی بدهی ها کافی نباشد، هر یک از شرکا مسئول پرداخت تمامی بدهی های شرکت خواهند بود.

بفرض بگیرید یک شرکت تجاری از نوع شرکت سهامی متناسب، با ورشکستگی مواجه شده است و اموال شرکت برای پرداخت بدهی‌ها کافی نیست. در این حالت، به دلیل اینکه شرکت از نوع سهامی متناسب است، هر یک از سهامداران متعهد می‌شوند که در صورت ادعا و درخواست بدهکاران، تمامی بدهی‌های شرکت را پرداخت کنند، با این حال، این اقدام مانعی برای قرار دادن شرکای دیگر در سهامداران شرکت سهامی متناسب نخواهد شد و آنان می‌توانند خسارت های پرداخت شده را از سهامداران دیگر درخواست کنند.

یکی از نمونه های تضامنی در ایران، مسئولیت تضامنی در مورد چک برگشتی است. در این صورت، اگر ضامن یا ظهرنویس چک را پشت نویسی کند، علاوه بر صاحب چک، هر دو ضامن و ظهرنویس نیز مسئولیت تضامنی ای در قبال صاحب چک می‌پذیرند. به این معنی که اگر چک برگشت شود، صاحب چک می‌تواند به هر یک از این افراد مراجعه کند و همه آنها مسئولیت پرداخت تمام مبلغ چک را به عهده دارند. البته در آینده نیز می‌توانند به صاحب چک مراجعه کرده و مبلغ پرداخت شده را درخواست کنند.

مسئولیت نسبی در حقوق ایران

در این بخش قصد داریم پدیده "مسئولیت نسبی" را در حقوق ایران بررسی کنیم و به سوال زیر پاسخ دهیم: "مسئولیت نسبی در حقوق ایران" به چه صورتی در مواردی تعریف شده است؟ در قسمت های قبل مفهوم مسئولیت نسبی و تفاوت های آن با مسئولیت تضامنی را بر اساس قوانین و مقررات فعلی، مورد بررسی قرار داده و نمونه هایی از مسئولیت تضامنی مانند مسئولیت ضامن و ظهرنویس چک برگشتی را توضیح دادیم. آماده باشید در این قسمت به تعریف و شرح "مسئولیت نسبی در حقوق ایران" می‌پردازیم.

یکی از مباحث مهم در حوزه حقوق ایران، پیرامون مسئولیت نسبی در شرکت‌ها است. براساس قانون تجارت ایران، در شرکت‌هایی که به عنوان شرکت نسبی شناخته می‌شوند، مسئولیت شرکا نیز به عنوان مسئولیت نسبی شناخته می‌شود. طبق ماده ۱۸۳ این قانون، شرکت نسبی به شرکت‌هایی گفته می‌شود که برای انجام فعالیت‌های تجاری، توسط دو یا چند شریک تشکیل می‌شود و مسئولیت هر شریک بر اساس سهم سرمایه‌ای است که در زمان ثبت شرکت تعهد کرده‌اند.

مسئولیت‌های نسبی در حقوق ایران و مسئولیت مدیران در شرکت‌های سهامی یکی از مسئولیت‌هایی است که در قانون تجارت (ماده ۱۴۲) مشخص شده است. بنابراین، مدیران و مدیرعاملان شرکت‌های سهامی مسئولیت‌هایی را به صورت انفرادی یا مشترک در قبال شرکت و اشخاص ثالث دارند. قوه قضائیه وظیفه تعیین میزان مسئولیت آنان جهت جبران خسارات را بر عهده دارد و آنان به صورت تضامنی مسئول تمامی خسارات نیستند.