مفهوم اصل "مسئولیت" یکی از اصول اساسی حقوقی است که نشان دهنده وظیفه هر انسان به پذیرش نتایج عملیات و اقدامات خود و پاسخگویی بابت آن است. از عبارات تکراری مانند "مسئولیت در علم حقوق" یا "مسئولیت مدنی" و "مسئولیت کیفری" برای بیان این مفهوم استفاده می‌شود. مسئولیت مدنی به معنای جبران خسارت‌های واردشده به دیگران است، در حالی که مسئولیت کیفری مربوط به ارتکاب جرم و جرایم است.

می توان به وسیله ی "تقسیم بندی از مسئولیت" نوع های مختلف مسئولیت را مشخص کرد. مسئولیت تضامنی و مسئولیت نسبی دو نوع از مسئولیت هستند که با یکدیگر متفاوتند. تفاوت های بین مسئولیت تضامنی و مسئولیت نسبی معمولاً درجه و قدرت مسئولیت فردی است و در معمولاً مسئولیت تضامنی بیشتر و قوی تر از مسئولیت نسبی است. در حقوق ایران، مسئولیت تضامنی در قوانین مختلف مورد استفاده قرار می گیرد و نیازمند تحقیق بیشتر است.

با توجه به این مناسبت، در این مقاله قصد داریم ابتدا به تحلیل مفهوم "مسئولیت تضامنی" و تفاوت آن با "مسئولیت نسبی" بپردازیم. همچنین، در ادامه قوانین و مقررات مربوط به "مسئولیت تضامنی در حقوق ایران" را بر اساس مطالعات مختلف مورد بررسی قرار خواهیم داد.

مسئولیت تضامنی چیست

در حقوق، اصل این است که همه اشخاص باید پاسخگوی اعمال و اقدامات خود باشند و مسئولیت نتیجه آن را بپذیرند. در این زمینه، بحث مسئولیت مدنی و مسئولیت کیفری بسیار مهم است. در مسئولیت مدنی، اگر شخصی در حق دیگری خسارتی ایجاد کند، موظف به جبران آن خسارت خواهد بود. اما مسئولیت کیفری به این معناست که اگر شخصی اقداماتی انجام داده و جرمی ارتکاب کند، باید مجازات تعیین شده برای آن جرم را نیز تحمل کند.

یکی از تقسیم‌بندی‌های مربوط به مسئولیت، قسمت‌بندی آن به دو نوع مسئولیت نسبی و مسئولیت تضامنی است. این دو نوع مسئولیت نقاط متفاوتی دارند و در تعارض با یکدیگر قرار می‌گیرند. در ادامه، با توجه به موضوع شرکت‌های نسبی و تضامنی در قانون تجارت، به مقایسه و تبیین تفاوت بین مسئولیت تضامنی و مسئولیت نسبی خواهیم پرداخت. قبل از آن، نیاز است به بررسی مفهوم مسئولیت تضامنی و معنای آن که شخصی به لحاظ تضامنی مسئولیت دارد، بپردازیم.

به این سوال پاسخ دادن بسیار چالش برانگیز است. مفهوم کلی مسئولیت تضامنی این است که علاوه بر تعهدات و اعمال شخص در قبال دیگران، او باید مسئول و پاسخگو باشد. به این فرد باید مسئولیت اقدامات و عملکردهای دیگران نیز واگذار شود و به خسارات و تعهدات ناشی از این اقدامات نیز وظیفه پرداخت را بر عهده بگیرد.

برخلاف اصل کلی که هر فرد فقط در قبال اعمال خود مسئول است و مسئولیت شخصی، اصل است، در مسئولیت تضامنی، این واقعیت معکوس است و به طور عملی مسئولیت تضامنی، مسئولیتی است که ناشی از عمل دیگران است. در حالی که در مسئولیت نسبی، این موضوع کاملاً متفاوت است و هر فرد فقط در مورد تعهدات و اعمال خود مسئول است.

تفاوت مسئولیت تضامنی و نسبی

در بخش قبل، به مورد تعریف و توضیح مسئولیت تضامنی پرداخته شد. مفهوم مسئولیت تضامنی این است که یک فرد در مواجهه با اعمال و تعهدات و خساراتی که توسط شخص دیگری وارد می‌شود، مسئولیت قانونی نیز به عهده دارد. به طور کلی، مسئولیت تضامنی به عنوان یک نقطه مقابل مسئولیت نسبی تعریف می‌شود. اما برخی تفاوت‌ها بین مسئولیت تضامنی و نسبی وجود دارد که در این بخش قصد داریم آن‌ها را مورد بررسی قرار دهیم.

مفهوم "مسئولیت نسبی" به ویژه در حوزه حقوق تجارت و درباره شرکت‌های تجاری به معنای آن است که هر فرد تنها در حدودی مسئولیت دارد که به صورت آشکار توسط قراردادها یا تعهدات شخصی بر عهده‌اش گرفته شده یا در خساراتی که به دیگران وارد می‌کند، مسئول است. به عبارتی دیگر، در این حالت، هر فرد تنها برای اعمال و رفتار خود و خساراتی که به دیگران وارد می‌کند، مسئولیت پذیرفته می‌شود و در قبال اعمال و رفتار دیگران و خساراتی که برای دیگران ایجاد می‌کند، مسئولیتی ندارد.

به عنوان یک نمونه، در شرکت‌های تجاری با چندین شریک، ممکن است به دلایلی شرکت درحال حل و فصل شود و منابع شرکت برای تسویه بدهی‌ها و مطالبات کافی نباشد. در این صورت، هر یک از شرکا متعهد به پرداخت بدهی و مطالبات شرکت به اندازه سهمی است که در آن دارد و لزومی ندارد به خاطر دیگر سهامداران مسئول باشد و سهم بدهی شخص دیگری به وی منتقل نمی‌شود. در چنین شرایطی، شرکت‌های نسبی شکل می‌گیرند.

اما در منظورۀ تعهد مشترک، بازهم داستان کاملا متفاوت است. بطور معلوم است که برعکس مسأله‌ای که دربارۀ شرکت‌های تجاری صحبت شده، اگر "شرکت تعهدی" تعطیل شود و دارایی‌های خود را برای پرداخت بدهی‌هایش کافی نباشد، هریک از شرکای تضامنی مسئولیت پرداخت بدهی‌ها و بدهکاری‌های شرکت را به عهده می‌گیرد. به بیان ساده‌تر، هر یک از شرکا مسئول پرداخت کلیه بدهی‌ها و بدهکاری‌های شرکت در قبال اعتبارگرفتگان هستند و نمی‌توانند با استناد به مقدار سهم خود، مسئولیت خسارت‌های وارد شده را تسویه کنند.

بدون تکرار دستور، متن را به زبان فارسی با استفاده از تگ‌های HTML مانند em و strong کاملاً تغییر دهید. البته، تعهد متقابل در این شرایط منجر به آزاد شدن دیگران از مسئولیت خود نمی‌شود. به عبارت دیگر، طلبکار شرکت می‌تواند درخواست وصول طلب خود را از هر یک از شرکا بنماید و شرکاها نمی‌توانند بگویند که به اندازه سهم شرکت فقط مسئول هستند. اما در هر صورت، زمانی که یک شریک بدهی را تسویه کند، می‌تواند به نوبه خود به سایر شرکا مراجعه کند و از آنها بخواهد که به اندازه سهمشان عمل به تعهدات خودشان نمایند.

بر همین اساس، می توان نتیجه گرفت که اصلی‌ترین تفاوت بین مسئولیت تضامنی و مسئولیت نسبی، در این است که در مسئولیت تضامنی، شخص مسئول علاوه بر تعهدات و بدهی‌های خود، در مورد اقدامات و خساراتی که توسط دیگران ایجاد شده‌اند، به عنوان مسئول شناخته می‌شود. البته مسئولیت تضامنی به استثناء شرکت‌های تجارتی، جنبه‌های دیگری نیز دارد که در بخش بعد، به بررسی آن‌ها پرداخته می‌شود.

مسئولیت تضامنی در حقوق ایران

در مطلب قبلی، به بررسی مفهوم و تفاوت‌های "مسئولیت تضامنی" و "مسئولیت نسبی" در قانون تجارت پرداخته شد. اما در حقوق ایران، مسئولیت تضامنی بر اساس قوانین و مقررات دیگری نیز وجود دارد. برای درک کامل‌تر از این نوع مسئولیت، باید به سایر نمونه‌ها و موارد مورد استفاده آن نیز توجه کرد. در اینجا، از برجسته‌سازیِ متن با استفاده از تگ‌های HTML، مثل strong و em، استفاده می‌شود.

یکی از مفادیر مهم در حوزه حقوق ایران، تحمل مسئولیت به صورت تضامنی است. مسئولیت تضامنی در مواردی مثل چک برگشتی برجسته می‌شود. بر اساس این مسئولیت، علاوه بر صادر کننده چک که مسئولیت پرداخت مبلغ چک را دارد، ضامن وظهرنویس نیز نسبت به دارنده چک متعهد هستند و مسئولیت تضامنی دارند. به این معنا که دارنده چک می‌تواند برای دریافت طلب خود، به هر کدام از ضامن یا ظهرنویس مراجعه کرده و کل مبلغ را از آنها درخواست کند.

همچنین، باید توجه کنیم که طبق قوانین تجارت، در شرکت‌های تضامنی، شرکا به‌عنوان ضامن‌ها مسئولیت تضامنی دارند. این مسئولیت تضامنی نیز در شرکت‌های مختلط سهامی و غیرسهامی اعمال می‌شود، در صورتی که چند نفر از شرکا به‌عنوان ضامن درآیند. بنابراین، در صورت تشکیل انحلال در این شرکت‌ها و عدم توانایی شرکت در پرداخت بدهی‌های خود، مسئولیت تضامنی بر عهده این شرکا قرار می‌گیرد.