هرگاه یک فرد به دنیا آمده باشد، حقوق و تکالیفی بر عهده او قرار میگیرد. اما برای استفاده از این حقوق، افراد باید اهلیت لازم را داشته باشند. اهلیت به معنای توانایی و توانمندی فرد در اداره و اجرای حقوق است و به دو دسته اهلیت تمتع و استیفا تقسیم میشود. اهلیت تمتع به توانایی فرد در داشتن حقوق اشاره دارد که تمام افراد آن را از لحظه تولد خود دارا میباشند و اهلیت استیفا به توانایی فرد در اجرای حقوق اشاره دارد. برخی از عملکردها نیازمند اهلیت استیفا هستند، مانند عقد و معامله. در حقوق مدنی و شرعی، به افرادی که توانایی اداره امور خود را ندارند، اصطلاح "محجور" اطلاق میشود.

افرادی که تحت عنوان "محجورین" قرار نگرفته‌اند، دارای اهلیت هستند و قادر به تصرف در امور مالی و غیرمالی خود میباشند. شرط لازم برای صحت تمامی معاملات، اهلیت طرفین معامله است. بنابراین، داشتن اهلیت در حقوق ایران و قانون مدنی بسیار مهم است. برای تشخیص اینکه آیا فرد در دسته "محجورین" قرار دارد یا خیر، نیازمند شناخت مفهوم "محجور" و انواع آن است.

با توجه به اهمیت بحثی که در نظام حقوقی کشورمان دارد، در این مقاله قصد داریم به سؤالی مهم پاسخ دهیم. سؤال این است که چه کسانی محجور می‌شوند؟ سپس، انواع و اقسام محجورین را بررسی کرده و در ادامه به بحث حول حمایت محجورین می‌پردازیم. اگر سوالاتی در زمینه این موضوع دارید، لطفاً با ما همراه باشید.

محجور کیست

با توجه به قوانین حقوقی، افراد برای انجام فعالیت‌های حقوقی خود، مانند معاملات، باید دارای صلاحیت باشند. طبق ماده ۹۵۶ قانون مدنی، "صلاحیت برای داشتن حقوق از زمان تولد فرد آغاز می‌شود و با مرگ او به پایان می‌رسد." به طور کلی، صلاحیت به دو نوع صلاحیت تمتع و صلاحیت استیفاء تقسیم می‌شود.

اهلیت تمتع، به معنای توانایی برخوردار شدن از حق و تکلیف است و اهلیت استیفا، به معنای توانایی اجرای حق و استفاده از آن است. بر اساس قانون، هر فرد به محض اینکه زنده متولد بشود، دارای حقوق می شود. در واقع اهلیت تمتع به محض متولد شدن، برای شخص به وجود می آید. اما اهلیت استیفا که توانایی اجرای حق و استفاده از آن است، نیازمند وجود شرایطی است. با استفاده از برچسبهای HTML، میتوانیم قسمتهای مهم این متن را ابراز کنیم: اهلیت تمتع، به معنای توانایی برخوردار شدن از حق و تکلیف است و اهلیت استیفا، به معنای توانایی اجرای حق و استفاده از آن است. بر اساس قانون، هر فرد به محض اینکه زنده متولد بشود، دارای حقوق می شود . در واقع اهلیت تمتع به محض متولد شدن، برای شخص به وجود می آید. اما اهلیت استیفا که توانایی اجرای حق و استفاده از آن است، نیازمند وجود شرایطی است.

به عنوان یک مثال، باید در سن بلوغ قانونی قرار گیرید تا بتوانید معامله کنید یا ازدواج کنید. در صورتی که هنوز توانایی مستقل برای انجام کارها و استفاده از حقوق مالی خود را نداشته باشید، ممکن است در محدودیت قانونی قرار بگیرید. بنابراین به آن شخص محجور گفته می‌شود که مجاز به مدیریت امور مالی و غیرمالی خود به صورت مستقل و بدون دخالت دیگران نباشد.

انواع محجوران

پس از تعریف حجر و محجورین، حالا نیاز است به بررسی انواع محجورین بپردازیم و به سؤالی که می‌پرسد "محجورین چه کسانی هستند؟"، براساس ماده ۱۲۰۷ قانون مدنی که در خصوص معاملات محجورین نیز تدوین شده است، پاسخ دهیم. این ماده به اشخاصی اشاره می‌کند که ممنوع اند از تصرف در اموال و حقوق مالی خود. این اشخاص به سه گروه تقسیم می‌شوند که عبارتند از:

دسته نخست (صغار): به طور کلی، افرادی که هنوز به سن بلوغ نرسیده‌اند و قادر به تشخیص امور خود نیستند، به عنوان "صغار" شناخته می‌شوند.

دسته دوم (اشخاص غیر رشید): بر اساس ماده ۱۲۰۸ قانون مدنی، غیر رشید به معنای فردی است که در امور مالی خود تصمیم‌گیری صحیحی ندارد. افراد غیر رشید یا سفیه، به افرادی گفته می‌شود که علیرغم رسیدن به سن قانونی، قدرت درک، تشخیص و تمییز در مسائل مالی را ندارند.

دسته سوم (مجانین): طبق ماده ۱۲۱۱ قانون مدنی: "هرگونه جنون، منجر به حجر می‌شود"؛ وظیفه مجانین بر عهده دارندگانی است که به طور بطور کامل از قوانین عقلی محروم هستند و نمی‌توانند امور مالی و غیرمالی خود را انجام دهند. طبق ماده ۱۲۱۳ قانون مدنی، مجانین به دو گروه دائمی و ادواری تقسیم می‌شوند. "مجنون دائمی مطلقا مجاز به هیچگونه اختیار واگذاری در اموال و امور مالی نیست" و "مجنون ادواری نیز در هنگام جنون قادر به هیچگونه اختیار واگذاری در اموال خود نمی‌باشد."

حمایت از محجوران

توجه داشته باشید که این متن به زبان فارسی نوشته شده است و از برچسب‌های html مانند‌ em وstrong استفاده شده است. افراد محدود به دلیل ناتوانی، بیعقلی یا دیوانگی قادر به انجام امور مالی یا غیرمالی خود نیستند. بر اساس قوانین ایران، باید این گروه از افراد مورد حمایت قرار گیرند. به عنوان مثال، افراد بیعقل قادر به انجام معاملات نیستند و افراد دیوانه نمی‌توانند حتی ازدواج کنند. به همین جهت، مداخله افرادی برای حمایت از افراد محدود ضروری است؛ حتی در مورد تعیین مهریه افراد محدود، افراد دیگری مانند پدر یا قیم آنها باید دخالت کنند.

مکانیزمی که در قانون مدنی برای حمایت از افراد محجور شده تعبیه شده است، شامل عناصری مانند ولایت بر محجورین، قیومیت و وصیت است. طبق ماده ۱۱۸۰ قانون مدنی، کودکان کوچک تا رسیدن به سن بلوغ تحت ولایت پدر و جد پدری خود قرار دارند. همچنین، پدر یا جد پدری می توانند برای بعد از فوت خود وصیت کنند تا مسئولیت سرپرستی بر فرزندشان را بر عهده بگیرند. در مورد افرادی که پدر یا جد پدری ندارند، دادگاه می تواند قیمی را تعیین کند.

کودکان به دو دسته‌ی کودکان تحت تقییم و کودکان خارج از تقییم تقسیم می‌شوند. طبق ماده ۱۲۱۲ قانون مدنی، اعمال و اموال کودکان خارج از تقییم به حدی که مربوط به امور مالی کودکان خارج از تقییم باشد، باطل است و الزاماً باید توسط قیم آنان انجام شود. اما معاملات کاملاً به نفع کودکان تحت تقییم، به دلیل داشتن توانایی تشخیص، غیرقابل اجرا هستند و باید توسط قیم قابل اجرا شوند. اما در مواردی که نیاز به اجازه ولی وجود دارد، حتماً باید اجازهٔ ولی به طور قطعی صادر شود.

برای افرادی که به اندازه کافی بالغ هستند، اما به دلیل اختلالات روانی یا ناتوانی‌هایی که بعد از رسیدن به سن بلوغ به آنها ناگهان نزدیک شده‌اند، بر اساس ماده ۱۲۱۸ قانون مدنی، وظیفه تعیین قیم به عهده دارد تا از مسائل آنان مراقبت شود. افرادی که مسئولیت حمایت از افراد محجور را برعهده دارند، مکلفند اقدامات آنان را پایش کنند. معاملاتی که به صورت سفیهانه انجام می‌شوند، اعتبار ندارند؛ به این معنا که برای اعتبار خواهد بود، باید قیم آن را تأیید کند. اگر قیم اجازه‌ی تأیید ندهد، معامله شما پایان می‌یابد و معتبر نخواهد بود.

بنابراین، تراکنش‌های مجنون و تافه غیرقابل شناسایی، به طور کامل باطل هستند و باید حتما توسط ناظر قانونی آنها صورت بگیرد. اما تراکنش‌های تافه و بی‌ارزش به دلیل برخورداری از ارزش شناخته شده، قابل اجرا هستند و باطل نیستند و فقط باید توسط ناظر یا ولی قانونی آنها اجرا شوند تا اعتبار قانونی بدست آورند.

باید توجه داشت که در اینجا، به علاوه‌ بر تقسیم بعدی که در بخش قبل ذکر شده، گروه "محجورین" به دو دسته "محجورین حمایتی" و "محجورین سوء ظنی" تقسیم می‌شوند. اصطلاح "محجورین حمایتی"، به مواردی اطلاق می‌شود که در ماده 1208 قانون مدنی ذکر شده است و شامل سه گروه کوچکسالان، افراد بالغ غیرقادر به تصرف در امور خود و مجانین می‌شوند. هدف از تشکیل این گروه، حمایت از خود محجورین است. اما اصطلاح "محجورین سوء ظنی" به تجار ورشکسته اطلاق می‌شود و اهداف تشکیل این گروه از "محجورین" حمایت از حقوق مداومیان است. این افراد بر اساس ماده 418 قانون تجارت، از تصرف در اموال خود محروم هستند.