بر اساس مقررات قانون مدنی، حق آزادی برای انجام معاملات و توافق‌ها وجود دارد. ماده ۱۰ قانون مدنی تعیین می‌کند که توافق‌های انجام شده بین افراد، در صورتی که باقوانین منعی مغایرت نداشته باشند، صحت و اعتبار خواهند داشت. اما در قانون مدنی، برخی از قوانین حقوقی برای انعقاد توافق‌ها تعیین شده است. از این رو می‌توان گفت که انواع معاملات و توافق‌ها شامل قراردادهای مشخص و قراردادهای نامشخص هستند. قراردادهای نامشخص به توافقی گفته می‌شود که در قانون به آنها اشاره‌ای نشده است و طرفین آزاد هستند که براساس شرایط خود، توافق‌نامه‌ای را تنظیم کنند.

عقدهای مشخص، به عنوان قراردادهایی در قانون مدنی تعریف شده‌اند که شرایط و احکام آن‌ها ذکر شده است. یکی از انواع عقود و قراردادها که در قانون مدنی تعریف شده و شرایط و آثار مربوط به آن‌ها ذکر شده است، عقد جعاله است. عقد جعاله به معنای قراردادی است که برای انجام یک کار توسط یک شخص دیگر، جایزه یا جعل تعیین می‌شود. بسیاری از افراد ممکن است که در زندگی روزمره خود حداقل چند بار به طور عملی قرارداد جعاله را مشاهده کرده باشند، اما درباره شرایط و آثار آن اطلاعات چندانی نداشته باشند.

به مناسبتی جهت ادامه مقاله، می‌خواهیم به بررسی مفاهیمی بپردازیم که دارای اهمیت هستند. در ابتدا، مفهوم عقد جعاله به عنوان یک عنصر در قانون مدنی، مورد بررسی قرار خواهد گرفت و همچنین طرفین این نوع قرارداد که اشخاصی هستند که در آن دخالت دارند، مورد بحث قرار می‌گیرند. علاوه بر این، شرایط قانونی برای اعتبار قرارداد جعاله و نیز تأثیرات قانونی آن به طور کامل بررسی خواهند شد. مندرجات فوق تنها چندی از مباحثی هستند که در این مقاله مورد توجه قرار خواهند گرفت.

قرارداد جعاله چیست

همانطور که اشاره شد، در قانون مدنی ماده ۱۰ آمده است که اصل آزادی قراردادها و عقود را تأیید می‌کند. بر اساس این ماده، قراردادهای منعقده بین افراد رسمی و قانونی هستند، مگر اینکه قوانین صریحاً مخالف آنها باشند. در این قانون، طبقه‌بندی برخی از انواع عقود و قراردادها نیز ذکر شده است که به آنها عقود معین گفته می‌شود.

عقود خاص، از آن دسته عقودی هستند که به دلیل پرکاربرد بودن در جامعه، در قوانین با نام خاصی شناخته می‌شوند و شرایط، احکام و تبعات مرتبط با آن‌ها نیز در قوانین ذکر شده است. این عقود شامل عقد خرید و فروش، عقد هبه یا هدیه، عقد اجاره، عقد قرض، عقد وکالت و موارد مشابه می‌باشند. در بین این‌ها، عقد جعاله یکی از انواع عقود خاص در قوانین مدنی است که طرفین قرارداد و شرایط مربوط به آن در قوانین دقیقاً تعریف شده است و برای انعقاد قرارداد جعاله، بایستی به این شرایط توجه کرد.

به منظور بررسی موضوع "عقد جعاله یا قرارداد جعاله" و احکام قانونی مربوط به آن در قانون مدنی، در این قسمت تلاش خواهیم کرد. در این راستا، توجه به ماده 561 قانون مدنی ضروری است که درباره "عقد جعاله" مفصل تبیین شده است. استفاده از تگهای قوی و تاکید در این ماده قانونی، مفاد مربوط به قرارداد جعاله را به وضوح نشان می‌دهد.

[دستیار] «جعاله» به معنای تعهد شخصی برای انجام یک عمل و پرداخت مبلغ مشخص به عنوان پاداش، به طرف دیگری که عمل را انجام می‌دهد، اطلاق می‌شود. قرارداد جعاله نوعی قرارداد است که در آن یک طرف تعهد می‌کند که اگر طرف دیگری عملی را برایش انجام دهد، مبلغ مشخصی را به او پرداخت کند. به طور ساده، قرارداد جعاله یک توافق است که براساس آن، به انجام دهندهٔ عمل خاص، پاداش یا اجرت مشخصی پرداخت می‌شود.

اینجا یک قرارداد جعاله است که هرچند نامش شاید خیلی شناخته شده نباشد، اما در زندگی روزمره و به طور عام، به طور معمول استفاده می‌شود. یکی از کاربردهای اصلی قرارداد جعاله، زمانی است که فردی اشیایی را گم می‌کند و یک آگهی می‌دهد که اگر کسی این اشیا را با ویژگی‌های مشخصی پیدا کرد، پاداش و یا مژدگانی مشخصی به او پرداخت خواهد شد.

طرفین قرارداد جعاله

در قسمت قبل، تشریحی بر این موضوع ارائه شد که تفاوت‌هایی بین قراردادهای جعاله و قراردادهای معمولی وجود دارد. این قراردادها در حقوق مدنی به دسته‌هایی مختلف تقسیم می‌شوند. عقد جعاله، یکی از انواع عقود معین است که بر اساس آن، طرفین قرار می‌گیرند که اگر شخص دیگری، عملی را انجام داد، به او پاداش یا اجرت داده شود. این قرارداد می‌تواند در حوزه‌های مختلفی اعمال شود. اما پیش از بررسی بیشتر در مورد قرارداد جعاله، می‌توان به طرفین این قرارداد اشاره کرد. یعنی کسانی که در این قرارداد متعهد می‌شوند. طرفین عقد جعاله می‌توانند اشخاص حقیقی یا حقوقی باشند. اشخاص حقوقی می‌توانند شرکت‌ها، سازمان‌ها و موسسات مختلف باشند که در حقوق بازرگانی و تجارت فعالیت می‌کنند. همچنین اشخاص حقیقی می‌توانند افراد حقیقی عادی باشند که در انجام کارها و خدمات مختلف به عنوان طرفین قرارداد جعاله وارد می‌شوند. این اشخاص می‌توانند فردی باشند که خدمات مشخصی را ارائه می‌دهند و یا فردی که نیاز به خدماتی دارد ولی قادر به انجام آن خدمات نیست.

به سؤالی که این است که «کسانی که در قرارداد جعاله قرار دارند، چه کسانی هستند»، ماده ۵۶۲ قانون مدنی را باید بررسی کنیم. این ماده می‌گوید: «در جعاله، شخص تعهدکننده را جاعل و شخص متعهد را عوامل و پاداش را جعل می‌نامند». بنابراین، طبق این ماده، پاداش تعیین شده در قرارداد جعاله به عنوان «جعل» شناخته می‌شود. اما «طرفین قرارداد جعاله» شامل مجری و مشتری هستند:

مشغول به: متخصص یا کارآفرینی که به قرارداد مشغولیت متعهد می‌شود که در صورتی که کسی وظیفه مورد نظر او را انجام دهد، مبلغی به عنوان پاداش یا حق الزحمه به او پرداخت کند. به عبارت دیگر، مشغول به شخصی است که کسی را به عنوان ماموریت کاری استخدام می‌کند.

یک فرد که به انجام کاری می‌پردازد و در مقابل دریافت پاداش یا حقوق مشخص، آن کار را انجام می‌دهد، به عنوان یک "عامل" شناخته می‌شود. عامل پس از انجام کامل کار موردنظر یا تحویل دادن کالای موردنیاز، حق دریافت پاداش یا حقوق برای کار انجام شده را خواهد داشت.

در مورد مفهوم "طرفین قرارداد جعاله"، یک جنبه اساسی وجود دارد که مبتنی بر قوانین مدنی است. در قرارداد جعاله، وجود دارد احتمالا که طرف قرارداد جعاله یا نماینده، فردی مشخص نباشد. به عنوان مثال، وقتی یک قرارداد جعاله انعقاد می‌شود که در آن اعلان می‌شود هر کس کار خاصی را انجام دهد، مبلغ مشخصی به او پرداخت خواهد شد، این مشخص نیست که عامل این قرارداد به طور دقیق کیست؛ به عبارتی هر فردی که بتواند کار مورد نظر را انجام دهد، میتواند به عنوان طرف قرارداد جعاله شناخته شده و پاداش دریافت کند.

البته، گونه‌هایی از قراردادهای جعاله وجود دارد که به دو صورت عمومی و خصوصی تقسیم می‌شوند. در قرارداد جعاله عمومی، طرف قرارداد (عامل) مشخص نیست و این نوع قرارداد به همه شخص‌ها صادر می‌شود. اما در قرارداد جعاله خصوصی، طرف قرارداد جعاله فرد مشخصی است؛ به عنوان مثال، در قرارداد جعاله با بانک‌ها، عامل به صورت مشخص و معین درنظر گرفته می‌شود و با یک فرد خاص منعقد می‌شود.

در قسمت دیگر این گزارش، به بررسی بخشی از قانون مدنی می‌پردازیم که در آن آمده است بر اساس ماده ۵۶۴ از قانون مدنی، علاوه بر اینکه ممکن است طرف قرارداد جعلی نامشخص باشد، می‌تواند مشخص نباشد که عمل یا کار مربوط به آن با چه کیفیت و شرایطی خواهد بود. به عبارت دیگر، هنگام انعقاد قرارداد جعلی، ممکن است کیفیت و شرایط پیدا کردن کالای گمشده جاعل را نمی‌توان به طور دقیق مشخص کرد. در ادامه، شرایط قرارداد جعلی را به طور دقیق‌تر بررسی خواهیم کرد.

شرایط قرارداد جعاله

در قسمت های قبل، به بررسی مسائلی پرداخته شد که قرارداد جعاله چیست و کیفیت طرفین قرارداد جعاله. عقد جعاله یکی از انواع قراردادهای معین در قانون مدنی است که شرایط آن در مواد 561 تا 570 قانون مدنی ذکر شده است و انعقاد قرارداد جعاله تابع این شرایط است. در ادامه این مقاله، می‌خواهیم به بررسی شرایط قرارداد جعاله بپردازیم.

علاوه بر وجود شرایط اسناد قراردادی مانند قصد، رضایت، اهلیت طرفین و مشروعیت، در تنظیم قرارداد تقلبی نیاز است که شرطی وجود داشته باشد. طبق ماده 563 قانون مدنی، اجرت یا پاداش مشخص و دقیق برای قرارداد تقلبی معین شده نیست.

بنابراین، اگر در توافقنامه جعلی، جاعل تعهد کند که اگر کسی مجوز گم‌شده را پیدا کند، مقدار یا سهم مشخصی از آن را به او تعلق می‌گیرد، توافق‌نامه جعلی به‌طور کامل صحیح و معتبر است. به علاوه، همانطور که اشاره شد، تعیین عامل (یا فردی که کار را انجام می‌دهد) و همچنین تعیین کیفیت کاری که عامل انجام می‌دهد، به تنهایی کافی نیست برای اعتبار صحت توافقنامه جعلی.

یکی از موارد مهم در قرارداد جعاله این است که قرارداد جعاله به عنوان یک عقد جایز شناخته می‌شود. عقد جایز، اصطلاحاً به قراردادهایی گفته می‌شود که هر دو طرف می‌توانند بدون نیاز به رضایت طرف مقابل، آن را لغو کنند. بنابراین، طبق ماده 566 قانون مدنی، هر طرف قرارداد جعاله را تا زمانی که به طور کامل انجام نشده باشد، لغو کرده و لغو آن را اعلام کند؛ اما اگر جاعل قبل از اتمام کار قرارداد جعاله را لغو و لغو کند، باید به متقاضی مبلغی بابت کار انجام شده پرداخت کند.

یکی از شرایط حیاتی قرارداد جعاله، این است که براساس ماده 570 قانون مدنی، انعقاد آن درباره عملی که نامشروع یا غیر عقلانی است، باطل است. بنابراین، اگر فردی دیگر را کارگزار کند تا در صورت انجام عمل نامشروع به او مبلغی مشخص پرداخت کند، چنین قراردادی از ابتدا باطل است.

آثار قرارداد جعاله

در بخش‌های قبلی، به طور مفصل شرایط و احکام مربوط به قرارداد جعاله و همچنین طرفین قرارداد جعاله را بررسی کردیم. اما در صورتی که قرارداد جعاله بر اساس شرایط قانونی منعقد شده باشد و شروط باطل کننده قرارداد، از جمله عدم مشروعیت یا غیرعقلایی بودن، درباره آن اثری حقوقی نخواهد داشت. این موضوع نیازمند بررسی بیشتری است. بنابراین، در این بخش، با استناد به مواد قانون مدنی، آثار قرارداد جعاله را توضیح خواهیم داد.

در قرارداد جعله، یکی از اثار مهم آن این است که بر اساس ماده 567 قانون مدنی، عامل یا انجام دهنده کار تنها زمانی می‌تواند جعل یا اجرت کار انجام شده را مطالبه کند که کار مورد نظر را به صورت کامل انجام داده و یا کالای مورد نظر را تسلیم کرده باشد. به عبارتی، تا قبل از این، الزامی برای پرداخت اجرت یا جعل وجود نخواهد داشت.

البته، در خصوص "تأثیرات قرارداد جعاله"، باید به این نکته اشاره کرد که طبق ماده 568 قانون مدنی ایران، اگر چند نفر با مشارکت یکدیگر، عامل یا کارگزار قرارداد جعاله باشند، هرکدام از آنها بر اساس عملی که انجام داده‌اند، حق دریافت پاداش یا جعل مشخص شده را دارند.