عقد مساقات

قوانین مدنی ایران شامل مقرراتی می‌باشد که در زمینه‌ی عقود و تعهدات مورد استفاده قرار می‌گیرد.
این قوانین تحت تأثیر فقه اسلامی قرار دارند و تمام حکم‌های مربوط به عقود مشخص و قوانین کلی عقود ناشناس را شامل می‌شود.
یکی از عقود مشخص که در قوانین مدنی ذکر شده است، عقد ساقات است که با عقدی به نام مزارعه تفاوت دارد.

الزامات قانونی برای تعریف عقد مجازاتی وجود دارد که به معامله‌ای اشاره می‌کند که در آن صاحب درخت و عامل، به عنوان پاداش، به‌صورت مشخصی از عملکرد درخت استفاده می‌کنند.
اما افرادی که قصد انعقاد این نوع قرارداد را دارند، ممکن است با مفهوم، شرایط قانونی و تأثیرات قانونی ناشی از این نوع تعهدات آشنا نباشند.
بنابراین، آشنایی با ماهیت قرارداد مجازاتی بسیار ضروری است.

در این مقاله، پس از توضیحاتی درباره "عقد مساقات و ویژگی‌های آن"، به بررسی "شرایط و اثرات آن" خواهیم پرداخت.
سپس، در ارتباط با "انحلال عقد مساقات" صحبت خواهیم کرد.
و در پایان، برای کامل کردن مطلب، "تفاوت بین عقد مساقات و مزارعه" را مورد بررسی قرار خواهیم داد.

عقد مساقات چیست

عقود و قراردادهای مشمول قانون مدنی، به دو دسته تقسیم می‌شوند: عقود معین و غیرمعین.
عقود معین عبارتند از آن عقودی که احکام، شرایط و آثار مربوط به آنها در قانون به صورت دقیق بیان شده است.
یکی از این عقود معین، عقد مساقات است که در کنار عقد مزارعه، در زمینه امور کشاورزی کاربرد دارد.
عقد مساقات یک نوع قرارداد است که به صورت دقیق و کامل در قانون تعریف شده است.

برای پاسخ به این پرسش که مفهوم "عقد مساقات" چیست، ابتدا باید تعریفی از مفهوم "مساقات" بیان کنیم.
"مساقات" به معنای "آبیاری، برطرف کردن نیاز به آب و کاشت نهال" است و در زمینه کشاورزی به کشت مشترک زمین تحت تقسیم و دستاورد از درختان و گیاهان موجود در باغ منجر می‌شود.
این نوع قرارداد با نام "عقد مساقات" شناخته می‌شود که توزیع عادلانه‌ای از محصولات باغ را تضمین می‌کند.

قانون مدنی در مواد ۵۴۳ تا ۵۴۵، پیرامون "عقد مساقات" تبصره هایی دارد.
بنا به ماده ۵۴۳ قانون مدنی، "مساقات" به تعاملی اشاره دارد که بین مالک درخت و موجودات مشابه آن با طرف قرارداد انجام می‌شود و بر اساس آن، برای حفظ درخت و.
.
.
هر یک از آنها نصیب خاصی از ثمره تعیین می‌شود.
مفهوم "ثمره" در عقد "مساقات" شامل میوه، برگ، گل و سایر اجزای مشابه آن است و به همین دلیل با مزارعه تفاوت دارد که در ادامه بیشتر توضیح خواهیم داد.

شرایط عقد مساقات

در بخش قبلی، توضیحی دربارهٔ مفهوم عقد مساقات ارائه دادیم.
عبارت بود که قرارداد مساقات تقریباً معادل یک قرارداد همکاری است که بین صاحب درختان و یک فرد به نام عامل انجام می‌شود.
بر طبق این قرارداد، عامل وظیفهٔ محافظت از درختان و باغ را بر عهده می‌گیرد و به عوض، سهمی معین از محصولات به او تعلق می‌گیرد.
اما سؤالی که برمی‌آید، این است که شرایط مورد نیاز برای عقد مساقات چیست؟

در پاسخ به این پرسش، باید ذکر کرد که عقد مساقات به همان اندازه که هر عقد و قرارداد دیگری، نیازمند رعایت شرایطی است تا به طور صحیح برقرار شود.
در قانون مدنی، در ماده ۱۹۰ ، شرایط لازم برای اعتبار معاملات به طور کلی آمده است که بر اساس آن، شرایط اعتبار هر قراردادی از جمله مساقات، شامل قصد و رضایت طرفین قرارداد، اهلیت، موضوع قرارداد و مشروع بودن هدف معامله می باشد.

همچنین، عقدی به نام "مساقات" وجود دارد که شرایط خاصی دارد که باید در تنظیم قرارداد آن رعایت شوند.
بر اساس ماده ۵۴۵ قانون مدنی، شرایط عقد مزارعه نیز در مورد مساقات مورد رعایت قرار می‌گیرد.
بنابراین، برای دستیابی به اطلاعات در مورد شرایط و مقررات این عقد، می‌توان به قرارداد مزارعه مراجعه کرد.

از بین عوامل دیگری که در عقد مساقات لازم است، این است که محتوای این قرارداد، آبیاری درختان وموارد مشابه آن مانند بوته‌های محصولی است؛ به طوری که محصولی از آن تولید شده و قابل تقسیم شود.
در نتیجه، در مقایسه با مزارع مربوط به کشت و زرع در زمین، عقد مساقات به نگهداری و آبیاری درختان باغ اختصاص دارد.
همچنین، در عقد مساقات، کارشناس باغبانی مشغول کاشت درختان و گیاهان و بوته‌ها نخواهد بود؛ بلکه تنها مسئول نظارت بر نگهداری و آبیاری درختان و گیاهان موجود خواهد بود.

یکی از شرایط ضروری برای صحت قرارداد مساقات، حتما حق الزحمه عامل باید به صورت سهمی از محصول یا ثمره باشد.
به طور مثال، می‌تواند یک دوم یا یک سوم از ثمره باشد.
بنابراین، صاحب درختان نمی‌تواند به عامل مبلغی پول به عنوان حق الزحمه پرداخت کند.
با این حال، می‌تواند در کنار سهم مذکور، مال دیگری را نیز به عامل معطوف کند.
اما باید توجه داشت که نمی‌توان در قرارداد مساقات شرط گذاشت که تمام محصول به عامل یا مالک ارائه دهد؛ در این صورت، قرارداد مساقات باطل است.

باید تاکید کنم که طبق ماده ۵۴۵ قانون مدنی، فردی که عهد نگهداری از درختان را به عهده دارد از قرارداد اجاره‌نامه مزارع خارج شده و مجاز به واگذاری و یا شراکت با دیگران در معامله بدون اجازه صاحب درختان نیست.

ویژگی های عقد مساقات

در بخش قبلی، توضیح دادیم که برای دریافت اطلاعات درباره شرایط و مفاد عقد مساقات، می توانیم به عقد مزارعه مراجعه کنیم.
از این رو، در این بخش قصد داریم با مراجعه به بخش مزارعه، ویژگی‌های عقد مساقات را بررسی کنیم.

ویژگی اصلی عقد مساقات این است که ابتدا باید به توافق و رضایت دو طرف وابسته باشد و شرایط لازم برای صحت قرارداد باید در هنگام انعقاد آن موجود باشد.
همچنین، مساقات عقدی خاص است و مقررات و شرایط آن در قانون مدنی بیان شده است (عمدتاً در زمینه مزارعه) و به همین دلیل، در هنگام تنظیم قرارداد، باید این مقررات را درنظر گرفت.

یکی از ویژگی‌های مهم این نوع قرارداد، عقد مساقات است که به عنوان یک نوع قرارداد لازم شناخته می‌شود.
در عقود لازم، هیچ یک از طرفین قرارداد بدون داشتن دلیل قانونی مجاز نیستند قرارداد را شکنجه کنند و هر دو طرف موظف به رعایت آن هستند.
در عکس العمل بر عقود مجاز، هر یک از طرفین می‌توانند قرارداد را بدون دلیل قانونی لغو کنند.
البته، باید تاکید کرد که وجود قرارداد مساقات همیشه به این معنا نیست که در همه شرایط می‌بایست به آن پایبند باشیم؛ بلکه هر طرف در صورت وجود گزینه، حق لغو قرارداد را دارد.

همچنین، قرارداد توافق نامه به دلیل فوت هر یک از طرفین یا هر دوی آنها، باطل نخواهد شد.
اما در صورتی که در هنگام قرارداد توافق نامه، شرط برای انجام عمل آبیاری یا آب دادن به وسیله خود عامل تعیین شده باشد، اگر عامل فوت کند، قرارداد منفسخ خواهد شد.

یکی از ویژگی‌های مهم قرارداد مساقات، قابلیت معاوضه در این توافقنامه است.
طبق قانون مدنی، در قرارداد مساقات همچون مزارعه، طرف قرارداد به عنوان همکار می‌پذیرد و باید حتماً سهمی مشخص را درآن داشته باشد.

آثار عقد مساقات

تدوین یک میزان معقولی از آثار حقوقی و اقتصادی دارد که ممکن است در صورت بستن قراردادهای لازم در نظر گرفته شود.
در این متن، ما قصد داریم که به بررسی اثراتی که در صورت تصویب قرارداد، بر روابط طرفین تأثیر می گذارد بپردازیم.
بستن قراردادی مانند قراردادهای دیگر با خود اثرات قانونی و اقتصادی همراه است که در انعقاد آن، بایستی بر آنها توجه کرد.
این اثرات می تواند تأثیرات چشمگیری در روابط طرفین ایجاد کند و بایستی به آنها توجه کافی شود.
در این بخش، ما قصد داریم بحث کنیم که در صورت انعقاد قراردادهای متعدد، چه اثراتی در روابط طرفین بروز می کند و چه تأثیری بر آنها می گذارد؟

یکی از اهمیت‌های بزرگ عقد مساقات این است که به‌دلیل اینکه عقد مساقات یک عقد معوض است، طرف‌ها حق شراکت در محصولات درختان را به‌دست می‌آورند.
هر گاه محصول درخت ایجاد شود، طرف معامله‌کننده مالک آن خواهد شد.
حق مالکیت طرف بر روی سهم خود به اندازه‌ای است که در قرارداد معین شده و در واقع، محصول مثل یک مال مشاع به حساب می‌آید که طرف‌ها در آن سهم دارند.

یکی از تاثیرات قرارداد مساقات این است که در صورتی که طرف اول (عامل) عمل مساقات را انجام ندهد و هیچ شخص دیگری هم نباشد که این کار را برای او انجام دهد، قاضی می‌تواند او را به انجام تعهد مسئول کند یا مسئولیت مساقات را به او واگذار کند.
در صورتی که زمان قرارداد منقضی شده باشد و طرف اول تعهد را انجام ندهد، باید بجای آن اجرت المثل مالک درختان را پرداخت کند.

انحلال عقد مساقات

سوال دیگری که درباره عقد مساقات مطرح می‌شود، این است که چگونه می‌توان عقد مساقات را قطع کرد؟ انحلال عقد به معنای پایان یافتن آن است و طبق قوانین، می‌تواند به صورت‌های مختلفی اتفاق بیفتد.
در مورد عقد مساقات نیز، این موضوعات بررسی می‌شود:

لغو قرارداد درس‌ها از طریق فسخ یا اقاله، به این معنا است که زمینه‌ی این قرارداد درس‌ها نیازمند آن است که دو طرف که قرارداد را منعقد کرده‌اند، باید با توافق به یکدیگر قرارداد را لغو کنند و به آن پایان دهند.

انحلال قرارداد مساقات، با استفاده از فسخ قرارداد امکان پذیر است.
در صورتی که یکی از عوامل فسخ قرارداد در حوزه حقوق وجود داشته باشد، می‌توان قرارداد را پایان داد.
طبق قوانین، اگر قرارداد مساقات نیازمند انجام اقداماتی مانند حفر چاه و موارد مشابه باشد و طرفی در زمان قرارداد از این موارد باخبر نباشد، می‌تواند معامله را فسخ کند.
همچنین، طرفین حق خواهند داشت که از خیار غبن استفاده کنند.

انحلال عقد مساقات به وسیله‌ی انفصال اتفاق می‌افتد؛ به این معنا که به دلایل خارجی قرارداد را نمی‌توان اجرا کرد.
به عنوان مثال، اگر موضوع عقد مساقات (درختان) به دلایلی قابل بهره‌برداری نباشد و رفع این عیب ممکن نباشد، عقد مساقات به طور خودکار به پایان می‌رسد.

هرگاه در یک قرارداد، شرط مباشرت بر علیه فوت عامل قرار داده شود، قرارداد منحل می‌شود.
همچنین، اگر کسی، صاحب حقوق بهره‌برداری از باغ باشد و قرارداد مساقاتی درباره آن را منعقد کرده و سپس فوت کند، قرارداد منتفی می‌گردد.

در هر صورت، لازم است به این نکته توجه کنیم که اگر عقد مساقات اصلاً باطل بوده و یا به دلایلی لغو شود، همه ی محصولات متعلق به صاحب درختان خواهد بود و شخص دیگر، تنها می تواند هزینه ی خدمات انجام شده را از او دریافت کند.

"هنگامی که با مفهوم عقد مساقات آشنا می‌شویم، مناسب است در ادامه بحث، تفاوت بین عقد مساقات و مزارعه را به طور خلاصه توضیح دهیم.
باید توجه کنیم که احکام مربوط به عقد مزارعه در مواد ۵۱۸ تا ۵۴۲ قانون مدنی ذکر شده است.
"

براساس قانون فلان، مزارعه عقدی یک نوع قرارداد است که طرف اول (که به آن مزارع می‌گویند) زمینی را به طرف دوم (که عموماً عامل نامیده می‌شود) به مدت زمان مشخصی واگذار می‌کند تا امور زراعی را در آن زمین انجام داده و محصول آن را میان خود تقسیم کنند.
مشابه قرارداد مساقات، سهم هر یک از طرفین باید به صورت دقیق (مثل یک چهارم یا یک سوم) مشخص شود و در غیر این صورت، قرارداد مزارعه صحت نخواهد داشت.

قرارداد کشاورزی همانند قرارداد دروس، برای برقراری یک توافق لازم است و بدون رضایت طرفین یا با توجه به یکی از دلایل قانونی، این قرارداد قابل فسخ نیست.
اما تفاوتی که قرارداد دروس با قرارداد کشاورزی دارد، این است که در صورت بطلان قرارداد کشاورزی، محصول حاصل، متعلق به صاحب بذر است (به هر دوشاخه کشاورزی) و طرف دیگر تنها می‌تواند اجرت زمین یا کار خود را دریافت کند.
اما در قرارداد دروس، ثمره در چنین شرایطی به مالک تعلق می‌گیرد و کشاورز مستحق دریافت اجرت زمین است.