ضابط قضایی

در سازمان قضایی، اشخاصی وجود دارند که مسئولیت اجرای قوانین و دستورات مرتبط با بازداشت مظنونان یا در برخی موارد اجرای مجازات برای جنایتکاران را بر عهده دارند.
این افراد، که به عنوان ضابطان قضایی شناخته می‌شوند، توسط مقامات قضایی آموزش دیده و آماده شغل خود می‌شوند.
ضابطان قضایی، در طول انجام وظایف خود نیز تحت نظارت مقامات مربوطه قرار می‌گیرند تا از ارتکاب خطا و اشتباه جلوگیری کنند.
ضابطان قضایی، وظایف حیاتی و اساسی بر عهده دارند و بطور معناداری نیروهای اجرایی نظام قضایی هستند.

به دلیل ارتباط مستقیم و تأثیرگذار ضابطین قضایی بر حقوق شهروندی، آموزش صحیح و مداوم برای آن‌ها اهمیت بسیاری دارد.
قانونگذاران بر تأکید بیشتری بر این موضوع دارند و محدودیت‌هایی که باید برای آن‌ها در نظر گرفته شود را تعیین کرده‌اند.
زیرا نقش قوی ضابطین قضایی در مراجع قضائی و رسیدگی به مسائل شهروندان بسیار مهم است.
بنابراین، آشنایی با وظایف و محدودیت‌های آن‌ها الزامی است تا در مواقع لزوم، از تضییع حقوق خود و دیگران جلوگیری کنیم.

در این مقاله، ابتدا به پاسخ سوال "کارکردهای قاضی" و انواع آن، سپس ویژگی‌ها و محدودیت‌های آنها پرداخته می‌شود.
سپس نقش‌ها و وظایف قاضیان خاصی مانند قاضی بسیج، قاضی سپاه و قاضی وزارت اطلاعات معرفی می‌شود.
در پایان نیز به روش استخدام به عنوان قاضی در دادگستری و مفهوم گزارش قضات پرداخته می‌شود.

ضابط قضایی کیست

برای پاسخ به سوال "چه کسی ضابط قضایی است؟"، بایستی ابتدا به توضیح مفهوم و دلالت کلمه "ضابط" بپردازیم.
در زبان فارسی، ضابط به شخصی اطلاق می‌شود که نقش فراهم‌کننده و نگهدارنده را دارد.
اما در حوزه حقوقی، ضابط به فردی اشاره می‌کند که مسئولیت ضبط و نظارت بر متهم را داراست و وظایف و دستورالعملهای قضات را اجرا می‌کند.

بنا بر ماده 28 قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 1394، ضابطان قضایی مسئولیت‌ها و محدودیت‌های خاص خود را دارند.
ضابطان قضایی مامورانی هستند که به دستور و نظارت دادستان، در تشخیص و پیگیری جرم، حفظ اثبات‌ها و نشانه‌های جنایت، جمع‌ آوری شواهد و مدارک جرم، شناسایی، دستگیری و جلوگیری از فرار و مخفی شدن متهم، تحقیقات اولیه، ابلاغ اسناد و اجرای تصمیمات قضایی فعالیت می‌کنند.
این فعالیت‌ها به صورت قانونی انجام می‌شود.

با توجه به این بند، می توان به اهمیت مقام ضابط قضایی در اجرای قوانین و دستورات مقامات قضایی پی برد.
همچنین، در این بند آمده است که ضابطان قضایی باید تعلیماتی را که تحت نظر دادستان است، رعایت کنند تا وظایف خود را به بهترین شکل انجام دهند و در طول خدمت نیز تحت نظارت مستمر مقامات دادگستری قرار داشته باشند و در صورت لزوم، دوباره تحت آموزش و آموزش قرار می گیرند.

انواع ضابط قضایی

پس از متوجه شدن از هویت "ضابط قضایی"، وقت آن رسیده است تا انواع مختلف "ضابطان قضایی" را تعیین کنیم.
مطابق ماده 29 قانون آیین دادرسی کیفری، "ضابطان قضایی" به دو دسته تقسیم می‌شوند؛ دسته عمومی شامل "ضابطان قضایی عادی" و دسته خاص شامل "ضابطان قضایی ویژه".

ضابط قضایی عمومی به مقامی اطلاق می‌شود که دارای صلاحیت‌های عمومی است.
این ضابط قادر است در بیشتر مواقع دخالت کند، مگر در صورتی که قانون به صراحت قید کند.
ضابط قضایی عمومی شامل فرماندهان، افسران و درجه‌داران نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران با تحصیل آموزش‌های مربوطه است.

ضابط قضایی خاص چه بدان؟ مقابل ضابط عام، ضابط خاص نیز وجود دارد؛ به این معنا که اصل بر عدم صلاحیت ضابط قضایی خاص است و اختیارات او تنها به مواردی که در قانون تعریف شده است، محدود می‌شود و در بقیه‌ی موارد، حق دخالت ندارد.

ضباط خاص، شامل مقامات و مأمورانی هستند که بر اساس قوانین خاصی، وظایف مشخصی را بر عهده دارند و به عنوان ضباط قضایی شناخته می‌شوند؛ این افراد می‌توانند شامل رؤسا، معاونان و کارکنان زندان، اعضای وزارت اطلاعات، سازمان اطلاعات سپاه و افراد نیروی مقاومت بسیج سپاه پاسداران انقلاب اسلامی باشند.

وظایف ضابط قضایی

"ضبط گیواژی، به دلیل ویژگی‌ها و مقام‌های خاصی که دارند، می‌توانند وظایف مختلفی را برعهده بگیرند، که شامل دستگیری مظنونان به جرم به منظور جلوگیری از ارتکاب جرم مجدد یا فرار متهم می‌شود؛ قانون‌گذار در قانون آیین دادرسی کیفری سال ۱۳۹۴ به کلیت وظایف ضبط گیواژی‌ها اشاره کرده است و در ادامه به بررسی آنها خواهیم پرداخت.
"

مطابق ماده 35 قانون مذکور، ضابطین ملزم به انجام وظایف خود، اعم از ارائه گزارش یا اجرای دستورات مقام قضایی، در اسرع وقت می باشند و در صورتی که بنا به شرایط موجود نتوانند انجام وظیفه نمایند، موظف هستند تا پایان مدت تعیین شده، گزارش کار را همراه با ذکر علت، به اطلاع مقام قضایی برسانند.

طبق قانون ۳۷، اعضای نیروهای قضایی موظف به دریافت گزارش‌های کتبی و شفاهی بدون محدودیت زمانی هستند.
گزارش‌های شفاهی نیز باید در مجلس ثبت شده و به امضای شاکی برسد.
بلافاصله پس از ثبت گزارش، استاد قضایی موظف است آن را بدون تأخیر به دادستان ارجاع دهد.

مطابق ماده 38، کارکنان قضایی مسئولیت دارند تا فرد شاکی را از حقوق و مزایایی که او می‌تواند به آنها دسترسی داشته باشد مطلع کنند.
آنها باید به شاکی توضیح دهند که او می‌تواند از حقوقی مانند درخواست جبران خسارت و استفاده از خدمات مشاوره و کمک‌های حقوقی دیگر بهره‌برداری کند.

با توجه به ماده ۳۹، ضابطان قضایی باید در گزارش خود، اظهارات شاکی درباره خسارت و ضرر وارده را به صورت واضح ذکر کنند و آن را به مقام قضایی مربوطه اطلاع دهند تا اقدامات لازم در این خصوص انجام شود.

در بند 43 قانون آمده است که هرگاه شواهد موجود، موجب ایجاد تردید در وقوع یا عدم وقوع جرم شود، افراد وظیفه‌دار یاضابطین مکلفند تحقیقات اولیه را با هدف تشخیص صحت و حقیقت انجام دهند و نتیجه آن را در یک گزارش به دادستان ارائه دهند.
در صورتی که دادستان مناسب دانسته باشد، می‌تواند تحقیقات تکمیلی درباره این موضوع انجام دهد.

در ماده ۴۴، وظیفه "ضابط قضایی" در خصوص رسیدگی به "جرائم مشاهده شده" ذکر شده است؛ طبق این ماده، اگر "ضابط قضایی" با داشتن دانشی درباره وقوع یک جرم مشاهده شده، باید بلافاصله و به سرعت، تمامی اقدامات ضروری را انجام دهد، از جمله دستگیری مظنون و ضبط وسایل جرم.

در خصوص مواجهه ضابط قضایی با جرمی که قابل مشاهده نیست، طبق ماده 44، ضابط موظف است فورا به مقام قضایی مراجعه کند و با ارائه گزارشی از وضعیتی که رخ داده، از مقام قضایی دستورالعمل دریافت کند.
به این ترتیب، در صورت لزوم، این مقام قضایی حکمی برای تحقیق و بررسی مورد صدور خواهد کرد.
جرائمی که قابل مشاهده و قابل مشاهده نیستند، در ماده 45 همان قانون واضح شده اند.

مطابق با ماده ۴۷ قانون، کارآگاه قضایی مکلف است نتایج اقدامات خود را به مقام قضایی مطلع سازد و در صورت لزوم برای تکمیل تحقیقات یا اقدامات انجام شده، از دادستان راهنمایی بخواهد.

براساس مفاد ماده ۵۲ و ۵۳، یک ضابط قضایی مکلف است گزارشی از اعترافات متهم و محل و زمان دستگیری او را به مقام قضایی ارائه دهد.
به علاوه، در هنگام دستگیری، باید حقوق متهم را به او مکتوبًا تفهیم کرده و از وی یک رسید دریافت نماید.

از مواد مطرح شده می‌توان استنباط کرد که وظایف ضابطان قضایی، شامل هر اقدامی است که توسط قانونگذار تحت عنوان "وظایف ضابط قضایی" به آن تعیین شده است؛ همچنین شامل تمام مواردی است که مقام قضایی مافوق ضابط امر کند.

محدودیت های ضابط قضایی

تشریع‌کننده، به‌جز تعیین وظیفه برای ضابط قضایی و در نظرگرفتن اختیارات برای وی، نیز براساس صلاحدید، می‌تواند محدودیت‌هایی را برای افراد در نقش ضابط قضایی تعیین کند.
این محدودیت‌ها به دلیل حساسیت بالای این سمت قرار گرفتن، وجود دارد.
ضابطان قضایی به دلیل ارتباط مستقیم با عموم مردم، ممکن است در صورت تخطی از قوانین و عدم اجرای دستورات، حقوق شهروندان را تضییع کنند.
در ادامه، به بررسی این محدودیت‌ها می‌پردازیم.

طبق ماده ۴۰ قانون آیین دادرسی کیفری، فرماندهان دستور افشای اطلاعاتی که درباره مسائل شخصی بزه‌دیده، شهود، افراد آگاه و سایر اشخاص می‌شود مانند هویت و محل اقامت آنها را ندارند، مگر در مواردی که قانون به آن اجازه داده باشد.

ماده ۴۱ از قانون مذکور به یکی از محدودیت‌های ضابطین اشاره دارد که ضابطین قضایی مجاز به اخذ تامین از متهم نمی‌باشند.
بنابراین، در صورتی که نیاز به اخذ تامین وجود داشته باشد، ضابطین قضایی باید با ارجاع دلایل به مقام قضایی درخواست صدور دستور اخذ تامین را ارائه دهند.

با توجه به ماده 42 قانون، برای انجام بازجویی از زنان و کودکان نا بالغ، نیاز است که از ضابطان مرد صرف نظر شود.
به جای آن، ضابطان قضایی زنی که در دوره آموزشی مربوطه شرکت کرده اند، باید این وظیفه را به عهده بگیرند.
در این مقطع به وضوح مشخص شده است که این امر با توجه به قانون الزامی است و به منظور رعایت حقوق و تأمین امنیت این افراد غیربالغ و زنان، تصمیم گرفته شده است.

در اساسنامه ۴۶ آمده است که ضابط قضایی مجاز به تعقیب متهم به مدت بیش از یک روز، یا به عبارت دیگر ۲۴ ساعت، نمی باشد.
این تحقیقات تنها در صورت تشخیص و صدور دستور توسط دادستان، قابل افزایش خواهد بود.

همان‌طور که قبلا اشاره شد، برای کنترل بهتر رفتار و عملکرد خفه‌کش‌های قضایی، قوانینی وجود دارد که وظیفه‌ها و محدودیت‌هایی برای آنان تعیین می‌کند.
در صورت نقض قوانین توسط خفه‌کش‌ها، آنان مورد پیگیری قانونی قرار می‌گیرند و در مواقع لزوم، مجازات می‌شوند.

ضابط قضایی بسیج

در پاسخ به سؤال درباره "ضابط قضایی بسیج"، می‌توان گفت که "ضابطین قضایی" به دو بخش "عمومی" و "خصوصی" تقسیم می‌شوند.
قانونگذار در ماده ۲۹ قانون آیین دادرسی کیفری، با معرفی "ضابط قضایی خصوصی"، "ضابط قضایی بسیج" را به عنوان تابعی از این دسته قرار داده است.
همچنین، در دی ماه ۱۳۷۱، مجلس شورای اسلامی با تصویب قانون حمایت قضایی از بسیج که شامل ۷ ماده است، اختیاراتی را برای اعضای بسیج در نظر گرفته است.

ماده یک قانون مذکور به بسیجیان اجازه می‌دهد که در صورت برخورد و مشاهده جرائم مشهود، مانند ضابطان قضایی عمل کنند.
طبق این ماده، ضابط قضایی بسیج ملزم است در مواجهه با جرائم مشهود، اقدامات ضروری را انجام دهد.

ماده چهارم، واکنش عمومی در برابر سوءاستفاده و خشونت جسمانی و کینه‌پراکنی علیه اعضای قوه قضاییه، در قالب تحقیر آن و با هدف مقابله با تهدید و آزار به اعضای قوه قضائیه هستند و مجازات آن درباره فرد مرتکب، اجرا می‌شود.

طبق بند 3 این قانون، در صورتی که هنگام انجام وظیفه یا ماموریت، ضابطان قضایی به شهادت برسند، به عنوان شهید در نظر گرفته می‌شوند.

با توجه به ماده‌های قانون حمایت قضایی از بسیج و سایر مواد موجود، متوجه می‌شویم که قانونگذار یک جایگاه ویژه برای نیروهای بسیج در نظر گرفته است.
قانونگذار این قانون را تصویب کرده و بیان کرده است که نیروهای بسیج در حیطه "ضابطین قضایی" خاصی قرار دارند، که این تاییدیه هم در قانون آیین دادرسی کیفری جدید وجود دارد.

ضابط قضایی سپاه

در پاسخ به سؤالی پیرامون "ضابط قضایی سپاه"، می‌توانیم بیان کنیم که ضابط قضایی در قوانین آیین دادرسی کیفری سال ۱۳۹۴ تعریف و تقسیم بندی شده است.
این تقسیم بندی شامل ضابط قضایی عام و ضابط قضایی خاص است که توسط قانونگذار مشخص شده است.
بنابراین، معلوم است که مقامات سازمان‌هایی همچون سپاه نیز به عنوان ضابطان در قبال قوانین و مقررات قرار گرفته‌اند و مورد توجه قانونگذار قرار دارند.

قانون گذار، در ماده ۲۹ بند ب قانون مذکور، بیان می‌کند: «ضابطان خاص به عنوان مقامات و مامورانی که طبق قوانین خاص وظایفی را به عهده دارند، به عنوان ضابطان دادگستری تلقی می‌شوند؛ از جمله روسا، معاونان و ماموران زندان در امور زندانیان، ماموران وزارت اطلاعات، سازمان اطلاعات سپاه و ماموران نیروی مقاومت بسیج سپاه پاسداران انقلاب اسلامی.
»

مطابق این بند، مأموران سازمان اطلاعات همچنین به عنوان اعضای خاص سازمان‌های ذکر شده در این ماده، با وظیفه‌ها و محدودیت‌های خاصی که برای ضابطان تعیین شده است، مکلف هستند.
همچنین، آن‌ها نیز می‌توانند از صلاحیت‌های مربوطه که قانون مذکور برای انجام وظیفه ضابطان تعیین کرده، استفاده کنند.

ضابط قضایی وزارت اطلاعات

در پاسخ به این سؤال که کی ضابط قضایی وزارت اطلاعات است، می توانیم بگوییم که از زمان تأسیس وزارت اطلاعات، این سؤال برای حقوق دانشجویان و عموم مردم مطرح شده است.
مردم علاقه‌مند اند بدانند که آیا مقامات وزارت اطلاعات نیز می‌توانند به عنوان ضابط قضایی فعالیت کنند یا خیر.
در متون قبلی، ما تعریف و انواع ضابط قضایی را بیان کرده‌ایم.
در ماده ۲۹ قانون آیین دادرسی کیفری مصوب ۱۳۹۴ به عنوان ضابط قضایی خاص به ماموران وزارت اطلاعات نیز اشاره شده است.

در پاسخ به سؤال مطرح شده، باید اشاره کرد که هرچند در تنظیمات وزارت اطلاعات، وجود مفهوم "ضابط" ذکر نشده است، اما بر اساس رویه فعلی، می‌توان نتیجه گرفت که قانونگذار قصد دارد وزارت اطلاعات را به عنوان یک نهاد "ضابط" در نظر بگیرد.
به طور صریح، این موضوع در بند ب ماده 29 قانون آیین دادرسی کیفری اعلام شده است؛ در نتیجه، کارمندان وزارت اطلاعات در حیطه قضایی به عنوان "ضابط قضایی" شناخته می‌شوند.

به عنوان مفصل تعریف شده است، "ضابط قضایی" به افرادی اطلاق می‌شود که در قانون به عنوان ضابط قضایی شناخته شده‌اند.
این عنوان به افرادی تعلق می‌گیرد که در قانون آیین دادرسی کیفری در ماده ۲۹ به عنوان ضابطین عمومی یا خصوصی ذکر شده‌اند.
در نتیجه، هر فردی که تحت یکی از این عناوین قرار داشته باشد، به عنوان "ضابط دادگستری" شناخته می‌شود.

به سوالی که مطرح شده است درباره این که چگونه، می‌توانیم به عنوان یک ضابط قضایی شغلی انتخاب کنیم، باید پاسخ دهیم.
برای رسیدن به این هدف، می‌توان فرد متقاضی را به عنوان یک ضابط قضایی استخدام کرد که در تبدیل شدن به یک ضابط قضایی در مقامی کمکش کند؛ اما دریافت عنوان ضابط قضایی نیز نیازمند گذراندن مراحلی خاص است.

با توجه به آیین‌نامه اجرایی احراز عنوان ضابط دادگستری مصوب سال ۱۳۹۸، ضابط دادگستری برای اشتغال به این عنوان، به‌جز داشتن یکی از عناوین ذکرشده در ماده ۲۹، باید دارای کارت ضابط قضایی نیز باشد.
همچنین، افرادی که تمایل به فعالیت به عنوان ضابط قضایی را دارند، نیازمند گذراندن یک دوره آموزشی و تعلیمات مخصوص هستند تا با وظایف و محدودیت‌های این جایگاه آشنا شوند.
این دوره آموزشی باید تحت نظر دادستان برگزار شود.

به منظور پاسخ به سؤال درباره "گزارش ظابطین قضایی"، نیاز است به مطالبی که پیشتر بحث شد، ارجاع دهیم.
در بخش‌های قبلی، مواردی مانند هویت و خصوصیات "ظابطین قضایی" به تفصیل توضیح داده شد و وظایف و محدودیت‌های آنها برشمرده شد.
حال با توجه به توضیحات ارائه شده، به این سؤال پاسخ می‌دهیم.

در بخش اصلی وظایف ضابط قضاوت، با مطالعه دقیق قوانین آیین دادرسی کیفری، وظایف این کادر حقوقی را بررسی نموده‌ایم.
یکی از مسئولیت‌های ضابطان قضایی این است که گزارشی جامع و مستند درباره تمام فعالیت‌های صورت گرفته در تحقیق و تفحص جرم جمع آوری کنند و آن را به مقام قضایی ارائه نمایند.
این گزارش باید شامل توضیحات دقیق و کاملی از تمام اقدامات انجام شده در جهت پیگیری جرم مشهود باشد.

به غیر از جرائمی که به آنها شاهد بوده‌ایم، در صورتی که یک قاضی آگاهی داشته باشد که جرائمی ناشناخته اتفاق افتاده است، وظیفه دارد تا با سرعتی حتی، این موضوع را به مقام دادستانی گزارش دهد.
با گرفتن تصمیمی از طرف دادستان مربوطه، اقدامات لازم برای شناسایی جرم و انجام تحقیقات مربوطه صورت می‌گیرد.