۲ "متأسفانه در برخی شرایط، احتمالاً به صورت سهو یا عمدی، آسیبی به جسم کسی وارد شود که منجر به تلف شدن جان یا نفس او گردد و یا بر تمامیت جسمانی او تأثیر بگذارد. در چنین مواردی، مجازاتی بر اساس قانون مجازات اسلامی برای ارتکاب جرم علیه جان یا نفس فرد دیگر تعیین شده است که ممکن است شامل پرداخت دیه، قصاص و یا حتی اعدام گردد. با توجه به آیا ارتکاب جرم به صورت عمدی یا غیر عمدی باشد، دادگاه حکم مقتضی را صادر خواهد کرد." ```html متأسفانه در برخی شرایط، احتمالاً به صورت سهو یا عمدی، آسیبی به جسم کسی وارد شود که منجر به تلف شدن جان یا نفس او گردد و یا بر تمامیت جسمانی او تأثیر بگذارد. در چنین مواردی، مجازاتی بر اساس قانون مجازات اسلامی برای ارتکاب جرم علیه جان یا نفس فرد دیگر تعیین شده است که ممکن است شامل پرداخت دیه، قصاص و یا حتی اعدام گردد. با توجه به آیا ارتکاب جرم به صورت عمدی یا غیر عمدی باشد، دادگاه حکم مقتضی را صادر خواهد کرد. ```

بر این پایه، "قاتل" در برخی موارد ممکن است محکوم به "قصاص و اعدام" شود، یا ملزم به پرداخت "دیه قتل" گردد. اما قصاص یا اعدام قاتل، در تمام موارد قابل انجام نیست؛ بلکه در قوانین مجازات اسلامی، شرایطی باید رعایت شود. در غیر این صورت، به جای قصاص، دیه پرداخت می‌شود. به همین منظور، قصد داریم شرایط قصاص نمودن قاتل را بررسی نماییم.

برای پاسخ به این سؤال، ابتدا تغییراتی حاصل از تفاوت بین قصاص قاتل و اعدام را مورد بررسی قرار می‌دهیم و سپس شرایط اجرای قصاص براساس قانون مجازات اسلامی را آورده و در ادامه به پرسشی پاسخ می‌دهیم که آیا باید ودیعه به قاتل پرداخت شود یا نه.

تفاوت قصاص قاتل با اعدام

با توجه به قوانین اسلامی، افرادی که به جرائم مختلف مرتکب می‌شوند، ممکن است مجازات‌های مختلفی که به تفاوت موارد بستگی دارد، از جمله حدود، قصاص، دیات و تعزیرات اعمال شوند. هر یک از این مجازات‌ها شرایط و احکام ویژه‌ای دارند که در رابطه با جرایم خاصی قابل اجرا هستند. حدود، مجازات‌هایی هستند که در قانون تعیین شده‌اند و مقدار و میزان آنها مشخص است. به عنوان مثال، تعیین حد برای جرم قذف یا تهمت جنسی به دیگران که به 80 ضربه شلاق محدود می‌شود. از طرف دیگر، تعزیر، مجازات‌هایی هستند که مقدار آنها توسط قاضی تعیین می‌شود و به طور کلی نسبت به مجازات‌های حدی خفیفتر هستند.

علاوه بر این، در حوزه‌ی جرم و جزایر مجازاتی دیگری نیز وجود دارد که به آن‌ها "قصاص و دیه" می‌گویند. مفهوم "قصاص" به معنای انتقام‌جویانه عمل کردن برای تقابل با فردی است که جسم یا تمامیت فیزیکی فرد دیگری را خسارت وارد کند. به عبارت دیگر، اگر فردی به شدت به فرد دیگری آسیب برساند، امکان دارد برای کنترل کردن این عمل، همان خسارت را بر روی فرد معتدی اعمال کرده و قصاص نماید. اما اگر امکان قصاص و تلافی وجود نداشته باشد به هر دلیلی، می‌توان به جای آن، جریمه مالی به عنوان "دیه" از مرتکب جرم دریافت کرد تا خسارت وارده را جبران کند.

آنچه که در بین مردم رایج است، این است که قصاص به معنای انتقام گرفتن از قاتل و اجرای اعدام او است. اما در واقعیت، مفهوم قصاص علاوه بر کشتن قاتل، در موارد دیگری نیز کاربرد دارد. به عنوان مثال، اگر فردی در نتیجه حمله و جرح، نقص عضو پیدا کند، در شرایطی ممکن است مجاز به اجرای قصاص در مورد این شخص باشیم. یعنی می‌توانیم بر روی همان عضو آسیب دیده از بدن وی آسیب برسانیم. بنابراین، قصاص به دو نوع تقسیم می‌شود؛ قصاص نفس و قصاص عضو.

«با توجه به این پرسش که تفاوت بین قصاص قاتل و اعدام چیست، باید گفت که اعدام قاتل همان قصاص یا کشتن او است. همچنین قصاص به طور کلی می‌تواند قصاص عضو یا قصاص نفس باشد. از این رو، قصاص از اعدام گسترده‌تر است. این تفاوت میان قصاص قاتل و اعدام، باعث می‌شود قصاص برای مجرمان همواره به معنای اعدام نباشد و در صورتی که مجرم آسیبی به اعضای بدن دیگران وارد کند، قصاص عضو اجرا می‌شود، نه قصاص نفس.»

پدیده‌ای دیگر که تفاوت آن با اعدام مشاهده می‌شود، قصاص است. قصاص فقط در جرایمی اعمال می‌شود که برای آن تعزیری قصاص تعیین شده است. اما برخی از جرایم حدی یا تعزیری می‌توانند منجر به صدور حکم اعدام شوند، مانند مجازات اعدام در جرایم مربوط به مواد مخدر که تعزیری هستند.

شرایط قصاص قاتل چیست

در بخش قبل، توضیحاتی درباره تفاوت بین قصاص و اعدام ارائه شد. همان‌طور که به آن اشاره شد، قاتل یا شخصی که عمدا فردی را به قتل می‌رساند، ممکن است بر اساس عمدی یا غیرعمدی بودن جرم قتل، به جرم قصاص یا اعدام و یا پرداخت دیه مورد تحکیم قانونی قرار بگیرد. اما برخی اوقات سوالی مطرح می‌شود که شرایط اعمال قصاص برای قاتل چه می‌باشد و به طور قانونی، در چه شرایطی می‌توان یک فردی را که عامدانه فرد دیگری را کشته است قصاص یا اعدام کرد؟

قبل از بیان شرایط قصاص قاتل بر اساس قانون، بایستی توجه کنیم که قصاص قاتل چه مفهومی دارد. یکی از شرایط مهم در قصاصی کردن قاتل، انجام عمل قتل به صورت عمدی است. قتلی که توسط شخصی انجام شود که به طور غیرقانونی و بدون مجوز، اقداماتی را انجام دهد که منجر به کشته شدن فرد دیگری شود، به عنوان قتلی عمدی شناخته می‌شود. در این حالت، قاتل هم می‌بایست قصد انجام عمل و هم قصد نتیجه را داشته باشد. اولیاء دیگر فرد قتل شده در این شرایط، حق دارند قصاص قاتل را درخواست نمایند.

براساس این مبنا، در هنگام ارتکاب جرم قتل شبه عمد، مجرم قادر به انجام قصاص نخواهد بود. در قتل شبه عمد، فرد مجرم قصد انجام اقدام خاص را دارد، اما هدف نهایی او کشتن قربانی نمی‌باشد. به عنوان مثال، فردی تیری می‌اندازد که به شخص دیگری درست می‌زند و باعث قتل او می‌شود. در این شرایط، به جای اجرای قصاص یا اعدام قاتل، حکم داده می‌شود که متضمن پرداخت دیه و حبس مجرم خواهد بود.

در مورد قتل خطای محض هم به همین ترتیب است و در این نوع از قتل نیز، شرایط قصاص قاتل وجود ندارد. در این نوع از جرم، فرد متهم نه قصد قتل را داشته و نه قصد کشته شدن مقتول، بلکه این اتفاق به طور تصادفی رخ داده است. بنابراین، اگر فردی کسی را که نابالغ یا دیوانه است به طور تصادفی بکشد، او مشمول قصاص نمی‌شود و یکی از اعضای خانواده وی باید دیه قتل را جبران کند.

فرض کنید در ضمن شرایطی که ذکر شد، دادگاه پرونده "قتل" را بررسی کرده و آن را به عنوان "قتل عمد" تشخیص دهد، در این صورت، خانواده مقتول حق دارند که درخواست "قصاص قاتل" را اعلام کنند. بنابراین، یکی از شرایط حیاتی در قصاص یک قاتل، تمایل خانواده مقتول به درخواست قصاص است.

بنابراین، اگر خانواده قربانی، تصمیم به معافیت از اجرای عقوبت قصاص داشته باشند، عمل خودقصاصی یا اعدام برای قاتل، اهمیتی نخواهد داشت، زیرا حق انتخاب را به طور اختصاصی خانواده قربانی تعلق می‌دهد. همچنین، ممکن است خانواده قربانی تصمیم بگیرد به جای اجرای قصاص بر روی قاتل، جزییاتی مانند دیه را اخذ کنند و از انجام خودقصاصی یا اعدام صرف نظر کنند.

البته، در صورتی که ولی دسترسی یا حضوری نداشته باشد، حاکم شرع یا نیابت‌کننده قانونی نیز می‌تواند درخواست قصاص یا اعدام قاتل را نماینده یا نمایندگان خانواده‌ی قربانی داشته باشد. اجرای عدالت نیز به‌وسیله انجام عمل قصاص با طناب یا اتوبار و یا هر روشی که کمترین آسیب را به قاتل برساند، انجام خواهد شد. همچنین، در صورتی که پدر به فرزند خود آسیب برساند، امکان قصاص پدر توسط فرزند یا سایر افراد خانواده‌ی قربانی وجود ندارد.

آیا برای قصاص قاتل باید دیه داد

در بخش قبلی، شرایط قصاص قاتل بر اساس قوانین جرم و مجازات اسلامی را بررسی کردیم. علاوه بر شرایط ارائه شده و مواردی که قصاص قاتل را منتفی می‌کنند، یک شرط مهم دیگر نیز برای انجام عمل قصاص وجود دارد و آن پرداخت دیه اعدام است. بنابراین، در این بخش، قصد داریم بررسی کنیم که آیا برای انجام قصاص باید به قاتل یا خانواده اش دیه پرداخت شود؟

ممکن است در ابتدا کمی عجیب باشد که چرا باید برای قصاص همسر قاتل، نرخ دیه به خانواده یا وراثت وی پرداخت شود. اما علت پرداخت مقدار تفاوت دیه به قاتل، به دلیل این است که گاهاً شخص مقتول توانایی پرداخت کمتری نسبت به قاتل دارد. به طور مثال، طبق قانون مجازات اسلامی، نرخ دیه زن نصف نرخ دیه مرد است. بنابراین، طبق ماده 382 این قانون، در صورتی که زن مسلمان به عمد کشته شود و قاتل مرد مسلمان باشد، به علاوه از جرم قاتل قرارگیرد، قبل از اقدام به قصاص آن، باید نصف مبلغ کامل دیه را به وی پرداخت کنند.

"علاوه بر این، در صورتی که چند نفر با مشارکت هم، فردی را به صورت عمدی به قتل رسانده باشند، می‌توانیم هرچند تمام افراد را قصاص کنیم. اما هر فرد، صرفاً به میزان سهم خود در قتل، مسئولیت می‌بیند. به عنوان نمونه، اگر دو نفر، یک فرد را کشته باشند، هر فرد تنها نیمی از مسئولیت قتل را بر عهده دارد. به همین دلیل، خانواده قربانی می‌توانند تقاضا کنند که تنها یکی از مجرمان قصاص و اعدام شود و تفاضل دیه اعدام او توسط مجرم دیگری که قصاص نمی‌شود، پرداخت شود."

در واقع، اگر اولیای دم بخواهند، می‌توانند درخواست قصاص هر دو متهم را داشته باشند. اما در این صورت، باید مبلغ تفاضل دیه هر یک از آنها را نیز پرداخت کنند. به عبارت دیگر، زیرا که دو نفر در اثر قتل یک نفر محکوم به اعدام می‌شوند، باید مقدار یک دیه کامل به عنوان تفاضل دیه اعدام به خانواده‌های دو قاتل پرداخت شود. (در اینجا هر کدام نصف دیه یک شخص کامل است).

پرداخت دیه برای انجام قصاص در مورد قاتل، و یا پرداخت تفاضل دیه در موارد دیگر، یک مسئله‌ای دیگر است. در این حالت، برخی از افراد نزدیک به قتل‌عامل خواستار قصاص هستند، در حالی که برخی دیگر تمایل به دریافت دیه یا حتی تسامح بدون دریافت دیه دارند. به طور ساده، صاحب حق قصاص ممکن است شامل چند نفر باشد و درباره اعدام یا دریافت دیه از قاتل، با یکدیگر موافقت نداشته باشند.

در این حالت، فردی که می‌خواهد «قصاص» دریافت کند، باید ابتدا مبلغی از «دیه» را که فرد دیگری می‌خواهد دریافت کند، پرداخت کند. اگر اولیای دم بخواهند به جای «قصاص»، «دیه» دریافت کنند، تفاضل بین «دیه اعدام» باید به آن‌ها پرداخت شود و اگر بدون درخواست «دیه»، خواهان عفو شوند، تفاضل «دیه» به مرتکب پرداخت خواهد شد.