تفاوت بطلان با فسخ

یکی از مسائلی که در رشته حقوق مورد بررسی قرار می‌گیرد، حوزه قرارداد و عقود است.
در این حوزه، موضوعاتی از جمله انواع قراردادها، تفاوت آنها با یکدیگر، فرایند انعقاد قراردادها، تأثیرات آنها و روش‌هایی که برای خاتمه معاملات اجرا می‌شود، مورد بررسی قرار می‌گیرد.

"پایان توافق‌نامه‌ها و به طور کلی مرگ آن‌ها با روش‌های مختلف امکان‌پذیر است که شایع‌ترین آن‌ها لغو توافق‌نامه است.
علاوه بر این، گاهی اوقات قرارداد اصلا منعقد نشده و بدون اثر حقوقی است که به آن باطلی قرارداد گفته می‌شود.
با توجه به این‌که این دو مفهوم، یعنی لغو و باطلی، تفاوت‌های مختلفی دارند و این تفاوت‌ها و تفاوت‌ها تأثیرات مهمی را ایجاد می‌کنند، لازم است تا مورد مطالعه قرار گیرند.
"

بنابراین، در این مقاله، در ابتدا به تشریح دو مفهوم اصلی یعنی بطلان قرارداد و فسخ معامله می‌پردازیم.
سپس پس از تعریف صحیح و واضح این دو مفهوم، در بخش پایانی، به سؤال زیر پاسخ خواهیم داد: تفاوت و اختلاف بین بطلان و فسخ قرارداد چیست؟

بطلان قرارداد چیست

یکی از رشته‌های اصلی حقوق، در کشور ما به همان شکلی که در سایر کشورها است، مربوط به مبحث قراردادها و عقود می‌شود.
دراین بخش، متداولترین نوع قراردادها و عقود، از جمله عقد لازم و جایز، عقد رضایی و عقد تشریفاتی، تفاوت آن‌ها با یکدیگر، فرایند انعقاد و نتیجه‌ی حاصل از این قراردادها موردمطالعه‌ قرار می‌گیرد.

یکی از مسائلی که در حوزه قوانین و توافق‌نامه‌ها مورد توجه قرار می‌گیرد، خاتمه یافتن توافق‌نامه‌هاست.
وقتی که یک توافق‌نامه منعقد می‌شود، در واقع همانند یک موجود زنده، بعد از مرحله تولد (منعقدشدن توافق‌نامه)، در دست داشتن عمری است و ممکن است طرفین توافق‌نامه یا یکی از آن‌ها، با استفاده از یکی از روش‌های حقوقی، آن را خاتمه دهند.
فسخ توافق‌نامه نمونه‌ای از این روش‌هاست.

با افزودن تاییداتی هم می‌توان به قرارداد اثر حقوقی بخشید.
تنها شرط اساسی برای اعتبار قرارداد، صحت روند تشکیل آن است.
بطلان قرارداد به معنای ترک عدم اعتبار آن است و ممکن است در برابر قوانین و مقررات حقوقی در نظر گرفته شود.
هنگامی که یک قرارداد بطلان شود، هیچ گونه اثر حقوقی یا تبعات قانونی برای طرفین ندارد.
از این رو، حقوقی که بر اساس یک قرارداد بطلان برخیزد، دیگر نمی‌تواند اجرا شود و قابل اعتبار نیست.

با توجه به بیانات فوق، اکنون سوالی مطرح می‌شود که: "تفاوت بین بطلان قرارداد و فسخ قرارداد چیست؟".
در نظر داشته باشید که برای پاسخ دقیق به این سوال، ابتدا باید مفاهیم "بطلان قرارداد و فسخ قرارداد" را بیان کنیم و سپس به این سؤال پاسخ خواهیم داد که "فرق بین عمل بطلان و عمل فسخ قرارداد چیست؟".

"عندما تكون العقود غير صالحة منذ بدايتها بسبب عدم توفر واحدة من شروط صحة الصفقة، فإن العقد لا يتم تنفيذه بشكل صحيح ولا يحمل أي أثر قانوني من البداية.
وفقًا لشروط صحة العقود، يكون البطلان العقد حاصلًا في الحالات التالية:- عدم توفر الموافقة الكاملة والواعية من الأطراف المعنية.
- وجود خطأ في العقد يؤدي إلى تشويه النية الحقيقية للأطراف.
- وجود احتيال أو غش من قبل أحد الأطراف في العقد.
- الغرض من العقد غير قانوني.
- عدم توافر القدرة القانونية للأطراف المعنية.
- عدم توفر شرط مهم يجب تحقيقه لصحة العقد.
دنباله‌های جزئی معاملاتی بطلان عقد هستند، ولذا لا ينتج منها أي التزامات قانونية.
يُلزم بالتالي الأطراف المتعاقدة بإلغاء العقد واسترداد أية حقوق أو مزايا تم تبادلها بموجب العقد البطلان.
"

عدم قصد: در صورتی که هر یک از طرفین توافقنامه، به دلایلی مثل مست بودن، در خواب بودن یا شوخی کردن، قصد انعقاد توافقنامه را نداشته باشند، توافقنامه مورد نظر، از ابتدا به عنوان باطل تلقی می‌شود و به هیچ وجه اعتبار ندارد.

عدم رضایت: تفاوت بین رضایت و اکراه در این است که اگر یکی از طرفین به معامله رضایت نداشته و به طور واقعی مجبور شده باشد قرارداد را انجام دهد، قرارداد غیر قابل اجرا خواهد بود (مانند موردی که نیرومندی بیمار وجود دارد).
حال، اگر شخص مجبور (اکراه شده) عدم رضایت خود را درباره قرارداد غیر قابل اجرا اعلام کند، معامله از ابتدا مورد بطلان قرار می‌گیرد.

عدم صلاحیت: اگر یکی از طرفین قرارداد، صلاحیت لازم برای انعقاد آن قرارداد را نداشته باشد، معامله باطل خواهد شد.
به عنوان مثال، اگر در قرارداد اجاره، موجر از لحاظ ذهنی اختلال داشته باشد یا در قرارداد ازدواج، همسر روانی ناراحتی باشد، عقد باطل خواهد شد.
در حقوق کشور ما، بیعقلی، دیوانگی و عدم بلوغ مواردی هستند که صلاحیت را ناقض می‌کنند.

عدم تعیین موضوع یا عدم وجود آن در قرارداد، باعث بطلان قرارداد می‌شود.
به عنوان مثال، اگر در لحظه انعقاد قرارداد خرید و فروش یک اتومبیل، مشخص نباشد که خودروی مورد نظر در حال سوختن است، قرارداد باطل خواهد شد.
همچنین، در صورتی که فروشنده یکی از ماشین‌های خود را به خریدار فروخته ولی آنها توافق نکنند که کدام خودرو را قصد خریداری دارند، معامله باطل می‌شود.

عدم مجازیت جهت: زمانی که هدفی که طرفین در نظر گرفته‌اند برای انجام معامله، غیرقانونی یا غیراخلاقی باشد، معامله با مشکل بطلان روبرو خواهد شد.
به‌عنوان مثال، اگر فردی مسلمان، ۵ کیلو انگور را به فرد مسلمان دیگری بفروشد با هدف تهیه شراب، معامله به دلیل غیرقانونی بودن جهت، باطل خواهد بود.

پس از حلقه زدن در اطراف این مسئله که چه مفادی را دارد قرارداد بطلان؛ در بخش بعد، توصیفی خواهیم داشت از مفهوم فسخ توافق و در نهایت، در بخش پایانی، به این سؤال نیز پاسخ خواهیم داد که چرا بطلان نمودن قرارداد با ابطال آن یا فسخ آن متفاوت است؟

فسخ قرارداد چیست

همان‌گونه که قانون‌گذار، تفاوت فسخ و منسخ را تعیین کرده است، نیز تفاوت بطلان با فسخ قرارداد را پیش‌بینی کرده و برای پاسخ به سوال «تفاوت بطلان با فسخ قرارداد چیست؟»، لازم است فهرستی از مفاهیم بطلان و فسخ را بررسی کنیم.
در این بخش، سعی خواهیم کرد تا به سوال «فسخ قرارداد چیست؟» پاسخی دهیم.

بعد از انعقاد یک توافقنامه یا قرارداد، در صورتی که یکی از طرفین دارای حق فسخ قرارداد باشد، می‌تواند به طور یکجانبه و بدون رضایت طرف مقابل، قرارداد را لغو و پایان دهد.
این عمل بر هم زدن یکجانبه قرارداد را فسخ قرارداد می‌نامند.
فسخ قرارداد در قراردادهای مختلف دارای احکام و قواعدی است که باید به آن توجه شود.
بنابراین، در ابتدا باید بفهمیم که چه قراردادی جایز و لازم است و سپس نحوه فسخ آن را بررسی کنیم.

معنی عقد لازم به این می‌گوید که یک قرارداد است که هیچ یک از طرفین در صورت عدم وجود شرایط قانونی حق بر هراس آن را ندارد.
برخی از شرایط قانونی که شامل انتخاب و قبول هستند.
برخی از نمونه‌ها از قراردادهای لازم شامل خرید، اجاره و صلح هستند.
به عکس، در قرارداد اجازه‌‌ای مانند وکالت، هر دو طرف می‌توانند در هر زمان قرارداد را تنها به صورت یک طرفه لغو کنند و به آن پایان دهند.
حال که با مفهوم این دو نوع قرارداد آشنا شدیم، می‌توانیم به بررسی فسخ در هر یک از این قراردادها بپردازیم.

در صورتی که توافق‌نامه منعقد شده باشد، طرفین اجازه دارند هر زمان که بخواهند، توافق‌نامه را لغو کنند و آن را به پایان برسانند.
بنابراین، لغو قرارداد ممکن است بدون توجیه قانونی از سوی طرفی که قرارداد را لغو می‌کند، اتفاق بیافتد.
به عنوان مثال، موکل مجاز است در هر زمان که بخواهد، وکیل خود را برکنار کند و به همین ترتیب، وکیل نیز می‌تواند با تسلیم استعفا، توافق‌نامه وکالت را به پایان برساند.

اما در قوانین لازم است که یک دلیل معتبر برای فسخ قرارداد وجود داشته باشد، که این دلیل را در حقوق با عنوان "خیار" شناخته می‌شود.
خیار به موقعیتی اشاره دارد که مطابق با قانون تعریف شده و به علت وجود مشکلی برای یکی از طرفین، آن طرف مجاز است قرارداد لازم را به صورت یک جانبه لغو کند و پایان دهد.
به عنوان مثال، اگر فروشنده یک خانه را با قیمتی بسیار بالاتر از قیمت واقعی آن در بازار به خریدار بفروشد، خریدار با اطلاع از قیمت واقعی خانه، با استناد به خیار غبن، حق استفاده از گزینه‌ی فسخ قرارداد را خواهد داشت.

«مفاهیم حقوقی در دسته‌بندی‌های گوناگونی قرار دارند و بر اساس ماده 396 قانون مدنی، به شامل موارد زیر هستند: «۱- خیار مجلس ۲- خیار حیوان ۳- خیار شرط ۴- خیار تاخیر ثمن ۵- خیار رویت و تخلف وصف ۶- خیار غبن ۷- خیار عیب ۸- خیار تدلیس ۹- خیار تبعض صفقه».

باید بیان کرد که برای اعمال و اجرای هر یک از این گزینه‌ها، شرط اسقاط کامل گزینه‌ها در قرارداد درج نشده باید وجود داشته باشد.
در غیر اینصورت، هر دو طرف حق فسخ قرارداد را دارند، به استثنای مواردی که از این حق برای تقلب استفاده شود.

تفاوت بطلان با فسخ قرارداد چیست

حال که مفاهیم بطلان معامله و فسخ معامله را کاملاً درک کردیم، می‌توانیم این دو مفهوم را با هم مقایسه کنیم و به این سوال مهم پاسخ دهیم که تفاوت بین بطلان و فسخ قرارداد چیست؟ با توجه به قوانین مدنی و تعاریفی که دربارهٔ بطلان و فسخ ارائه شده است، تفاوت بطلان و فسخ قرارداد عبارت است از:

اولین و برجسته‌ترین تفاوت بین ابطال و فسخ عقد و قرارداد در آن است که در ابطال، قبل از ایجاد قرارداد، هیچ توافقی وجود ندارد و بنابراین توافق طرفین هیچ اثر حقوقی ندارد؛ در حالی که در فسخ، قراردادی ایجاد شده و برای مدتی تاثیر دارد، اما با فسخ، تمامی پیامدهای آن خاتمه می‌یابد.
برای روشن شدن این تفاوت، به مثال زیر توجه کنید:

اثر قرارداد اجاره‌ای بین دو نفر بر اساس شرایطی که در آن وجود دارد، می‌تواند تغییر کند.
مستاجر در این قرارداد، باید هوشمند و عاقل باشد تا از مشکلاتی که ممکن است برای او به وجود آید، جلوگیری کند.
پس از مدتی، اگر مشخص شود که مستاجر عاقل نبوده یا مشکلات رفتاری دیگری داشته است، موجر می‌تواند تمام اجاره بهای دریافتی را بازپرداخت کند.
قبل از امضای قرارداد، توصیه می‌شود موجر یا مالک ملک حریصی نباشد و به دقت شرایط قرارداد را بررسی کند.
اگر قرارداد می‌گوید که در صورتی که مستاجر بی قرار بماند، موجر مجاز است تا مجدداً تمام اجاره بهای دریافتی را استرداد کند، می‌تواند این تصمیم را اتخاذ کند.
در این صورت، تمام هزینه‌هایی که مستأجر پرداخت کرده است، به او بازگردانده نخواهد شد.
همچنین، اگر قرارداد اجاره پس از مدتی لغو شود، هزینه‌هایی که در این مدت پرداخت شده است، می‌بایست به مستاجر بازپرداخت شود.
البته اگر قرارداد مشخص کند که در صورت لغو قرارداد، هزینه‌ها به صورت کامل به موجر بازگشت داده می‌شوند، مستاجر می‌تواند ادعایی در خصوص بازگشت هزینه‌ها نداشته باشد.
اما اگر قرارداد هزینه‌های بازگشتی را مشخص نکرده باشد، به مستاجر می‌تواند تعلق بگیرد.
لذا، قبل از امضای هر قرارداد اجاره‌ای، موجب بررسی دقیق شرایط قرارداد شده و قرارداد را با دقت امضا کنید.