توافق به معنای اتصال دو نقطه است. در حقوق نیز، توافق بین افراد به معنای بستن قراردادی است که طرفان متعهد می‌شوند به تعهداتی که در این قرارداد دارند، عمل کنند. این تعهدات ممکن است شامل پرداخت مبلغی یا انجام کاری خاص باشد. تعهد هر یک از طرفین توافق نسبت به طرف مقابل را با نام تبادل می‌گویند. در برخی از قراردادها ، هر دو طرف به یکدیگر متعهد می‌شوند و ملزم به پرداخت تبادل هستند، اما در برخی دیگر، تنها یکی از طرفین ملزم به پرداخت تبادل است و طرف دیگر هیچ تعهدی ندارد.

با توجه به توضیحاتی که ارائه شد، می‌توان گفت یکی از تقسیم بندی‌های رایج در حقوق، تقسیم عقود به دو دستهٔ عقود معوض و عقود مجانی است. در ادامهٔ این مقاله، به بررسی مفهوم عقد معوض، عقد غیرمعوض یا عقد مجانی و تفاوت بین عقد معوض و عقد غیرمعوض می‌پردازیم.

عقد معوض چیست ؟

قرارداد بین دو طرف به گونه‌ای است که هر یک از آنها مبلغی را به طرف دیگر پرداخت می‌کند یا تعهدی را برای انجام کاری به عهده می‌گیرد و در جواب این اقدام، مبلغی معادل یا تعهدی مشابه از طرف دیگر بدست می‌آورد. این نوع قراردادها را "عقود معوض" می‌نامند که شامل تبدیلات مالی بین دو نفر است.

برای بیان مثال، در قرارداد خرید و فروش یک خانه، فروشنده حق دارد مبلغی را دریافت کند و در مقابل، مشتری حق دارد خانه را دریافت کند. در این معامله، فروشنده متعهد به تحویل خانه به مشتری است و مشتری متعهد به پرداخت مبلغ معینی به فروشنده می‌باشد. به بیان دیگر، حقوق و تعهدات مشتری و فروشنده در این قرارداد متقابل هستند. همچنین در قرارداد طراحی و ساخت یک ساختمان، شرکت طراحی ملزم به انجام تعهدات خود است و در مقابل این تعهد، محق است که مبلغ مورد توافق را دریافت کند. همچنین سفارش‌دهنده نیز متعهد به پرداخت وجه مقابل استفاده از طرح کشیده شده است. این نوع قرارداد نیز پیش‌نیاز دو حق و تعهد متقابل را داراست. بنابراین، ممکن است به ذهن برسد که اکثر قراردادها معوض هستند، با این حال این ادعا درست نیست، زیرا قراردادهای مجانی نیز وجود دارند. در ادامه با قراردادهای غیر معوض یا مجانی آشنا خواهیم شد.

عقد غیر معوض یا عقد مجانی چیست ؟

برخلاف اجاره قابل تبدیل به مالکیت، در اجاره مجانی یا اجاره غیر قابل تبدیل به مالکیت، یک شخص به صورت رایگان تعهد به پرداخت هزینه یا انجام کاری می‌دهد، بدون اینکه طرف مقابل ملزم باشد هزینه‌ای را پرداخت یا کاری را انجام دهد. به عنوان مثال، در وقف که یک نوع هدیه محسوب می‌شود، یک شخص به صورت رایگان و بدون هیچ مقابله‌ای، مالی را به دیگری اهدا می‌کند.

در پیوند هبه به عنوان یک عقد مجانی، هیچ تعهدی از جانب دریافت کننده مال بابت دریافت هبه وجود ندارد. هرچند، فردی که به او هبه داده شده است می تواند آن را رد کند. بنابراین، این نوع عقود که فقط یک طرف در آن تعهد مالی می‌پذیرد، به عنوان عقود مجانی یا عقود غیر معوض شناخته می‌شوند و از این جهت تفاوت‌هایی با سایر انواع عقود دارند.

تفاوت عقد معوض و عقد مجانی

در بخش‌های گذشته به توضیح مفهوم و تعاریف مربوط به عقود معوض و عقود مجانی یا غیر معوض پرداخته شد. این دو دسته از عقود در معنای حقوقی تفاوت‌های مهمی با یکدیگر دارند که بررسی آنها حائز اهمیت است. به طور کلی، می‌توان به تفاوت عقد معوض و عقد مجانی یا غیر معوض در موارد زیر اشاره کرد: ۱) وجود عوض: در عقد معوض هدف از بستن قرارداد و متعهد شدن به آن، به دست آوردن عوض متقابل است. ما متعهد به تحویل خانه می‌شویم تا پول آن را بدست بیاوریم اما در عقد غیر معوض یا عقد مجانی، این عوض وجود ندارد. پس اولین تفاوت عقد معوض و عقد غیر معوض، تفاوت در وجود عوض است. ۲) الزام به انجام تعهد: چون در عقد معوض، عوض وجود دارد، هرگاه یکی از طرفین تعهد خود را انجام ندهد، طرف دیگر هم می‌تواند از انجام تعهد خود خودداری کند و وفای به عهد را موکول به اجرای تعهد از سمت طرف دیگر کند. اما در عقد مجانی یا غیر معوض چون عوض وجود ندارد، اگر متعهد تعهد خود را انجام ندهد، تنها می‌توان از دادگاه خواست او را به انجام تعهدش اجبار کند.