حق از نظر حقوقی، اقتدار و امتیازی است که شخص به موجب قانون در مقابل سایر افراد جامعه از آن برخوردار است و اشخاص باید آن را محترم بشمارند و این امر از ضمانت اجرا در قانون برخودار است. بدین معنا که چنانچه شخصی حقی را که به موجب قانون برای دیگری مسلم و محرز شناخته شده پایمال نموده یا وی را از آن محروم کند در صورت پیگیری با مجازات قانونی روبرو خواهد گردید.

گاهی اوقات افراد به دلایل مختلف، مانند ادعا کردن حقوقی برای مال و املاک دیگر، بدون داشتن حکم قانونی و اثبات قانونی، با استفاده از خشونت و زور، سعی می‌کنند مال و دارایی یک فرد را تصاحب کنند. این عمل به عنوان تصرف عدوانی شناخته می‌شود و از نظر حقوقی متضمن انواع حقوقی و کیفری است که برای تحقق هرکدام، شرایط خاص خود را دارند.

در اینجا، در این نوشتار، به نظر می‌رسد که قصد داریم درباره‌ی مفهوم تصرف عدوانی و همچنین انواع حقوقی و کیفری آن صحبت کنیم. در ادامه، شرایط هریک را بررسی می‌کنیم و تفاوت بین تصرف عدوانی و خلع ید را بیان می‌کنیم.

تصرف عدوانی چیست؟

مطابق ماده 30 قانون مدنی که اشعار می دارد، "هر مالکی نسبت به مایملک خود حق همه‌گونه تصرف و انتفاع دارد، مگر در مواردی که قانون استثناء کرده باشد." و مطابق ماده 31 قانون مدنی که اشعار می‌دارد، "هیچ مالی را از تصرف صاحب آن نمی‌توان بیرون آورد، مگر به حکم قانون." همچنین ماده 35 قانون مدنی اشعار می‌دارد، "تصرف به عنوان مالکیت، دلیل مالکیت است، مگر اینکه خلاف آن ثابت شود."

مفهوم تصرف، سلطه و اقتدار قانونی را در نظر بگیرید که فرد بر یک مال دارد، بدون توجه به این که آیا او صاحب آن مال است یا به هر دلیلی مانند اجاره، حق استفاده از آن مال را به دست می‌آورد. اگر فرد دیگری بخواهد مالی که تحت تصرف فرد دیگری قرار دارد را از وی بردارد، باید قانونی برای حق خود اثبات کند و با اثبات حق خود، حکم قانون را درباره تصرف خود برخوردار شود. در معنای واژگانی، تصرف عدوانی به معنای قدرت گرفتن و تصرف مال یا ممتلکات دیگری در مقابل اراده آن فرد است. از گذشته تا کنون، یکی از اختلافات رایج بین افراد، مربوط به مال و مالکیت است و یکی از شایع‌ترین موارد آن، تعارض درخصوص تصرف عدوانی است. در حقوق، تصرف عدوانی به معنای بی‌اجازه برداشتن از تصرف فرد دیگری اموال غیرمنقول اوست.

املاک در حقوق به دو دسته تقسیم می‌شوند: مال منقول و مال غیرمنقول. اموال منقول اموالی هستند که می‌توان آن‌ها را بدون تضرر جابجا کرد و انتقال داد. اموال غیرمنقول اموالی هستند که قابلیت انتقال و جابجایی به آسانی وجود ندارد. دعوایی مانند دعوای تصرف عدوانی در مالکیت مشاع، تنها در مورد اموال غیرمنقول مثل زمین و ملک قابل پیگیری و رسیدگی است. این نیازی به اثبات مالکیت ملک توسط مدعی تصرف ندارد و کافی است که مدعی سابقه تصرف را داشته باشد. به عبارتی دیگر، اگر شخصی توسط قرارداد اجاره مالکیت منافع یک ملک را به مدت یکسال بدست آورده باشد، در این مدت حق تصرف و استفاده از آن ملک را دارد. اگر فردی با قهر و خشونت مانع استفاده اجاره‌کننده از حقوق مالکیتی خود شود، باز هم می‌توان از دعوای تصرف عدوانی درخواست کمک کرد.

انواع تصرف عدوانی

در قسمت بالایی، با مفهوم "تصرف عدوانی" آشنا شدیم. مطابق قوانین، دعواهای مرتبط با تصرف عدوانی انواع مختلفی دارند و هر نوع دعوا شرایط خاص خود را دارد. برای اثبات تصرف، می توانید به یکی از دو روش زیر در دادگاه عمومی یا دادسرا مراجعه کنید. با توجه به قوانین مربوطه، دعواهای مرتبط با تصرف عدوانی شامل موارد زیر می شوند:

در خصوص "تصرف عدوانی حقوقی"، مرجع قابل قبول برای ارائه شکایت یک دادگاه عمومی حقوقی خواهد بود. در پرونده "دعوای تصرف عدوانی حقوقی" رفع تصرف فقط با صدور حکمی پیگیری می‌شود و هیچ تنبیهی برای فرد متصرف تعیین نخواهد شد.

«تصرف خشونت‌آمیز جنایی:» محل ناظر بر این جنازه، دادگاه جرمی و دادگاه جرمی است و در صورت اثبات اتهام تصرف برای فرد متصرف، علاوه بر برطرف کردن تصرف و بازگرداندن وضعیت به حالت پیشین، مجازات حبس نیز تعیین خواهد شد.

تصرف عدوانی حقوقی

تصرف عدوانی به معنای قاطعانه و با استفاده از قدرت و خشونت، گرفتن مال غیر متحرکی است که به هر دلیلی از دست دیگری است و در آن قبلا تصرف شده است. برای رفع تصرف عدوانی، می‌توان بسته به شرایط، در دادگاه دعوای رفع تصرف حقوقی یا کیفری را پیگیری کرد. در صورتی که دادخواست حقوقی ثبت شود، فقط به اخذ حکم رفع تصرف خواهد منجر شد و هیچ مجازاتی برای فردی که تصرف کرده است، اعمال نخواهد شد. در شرایط زیر، می‌توان به صورت حقوقی دعوای تصرف عدوانی را مطرح کرد:

مبحثی که ممکن است بین افراد منجر به نظرات مختلف شود، معامله اموال غیرمتحرک مانند زمین یا ملک می‌باشد.

تصرف عدوانی به معنای اظهار قدرت، سلطه و استفاده از اجبار است.

فردی که خواهان دعوای تصرف است، باید سابقه‌ای از تصرف در ملک را داشته باشد. به عبارت دیگر، قبل از تصرف ملک توسط فردی که هم اکنون در آن سکونت دارد، تصرف قبلی باید وجود داشته باشد. سابقه تصرف براساس عرفیت تشکیل می‌شود و می‌تواند به مدت کوتاه یا بلندی رخ داده باشد.

«فردی که خوانده‌ی دعوای تصرف را مطالبه می‌کند، باید قبل از تصرف مالکیت توسط فرد دیگر، سابقه‌ای از تصرف در آن ملک نداشته باشد. به عبارت دیگر، شخصی که با استفاده از قدرت و اظهار تسلط، مالکیت را از مالک مورد نظر جدا کرده است، نباید در گذشته تجربه‌ی تصرف در آن ملک داشته باشد.»

تصرف عدوانی کیفری

یکی از انواع تصرف عدوانی، تصرف عدوانی حقوقی است که می‌توان با نقض آن، شخصی را متهم به تصرف عدوانی کیفری کرد و در محاکم قضایی از او شکایت کرد. تحقق تصرف عدوانی حقوقی نیازمند برخی شرایط قانونی است و در صورت اثبات دعوای تصرف عدوانی کیفری بر علیه شخص متهم، پیامدهایی برای متهم به همراه خواهد داشت.

مسأله اختلاف نظر و مدیریت مال غیرقابل انتقال، چه از قبیل زمین یا املاک، یک موضوع است که منافع مختلفی را در بر می‌گیرد.

تصرف در صورتی عدوانی است که با قهر و غلبه و استفاده از زور انجام شود.

فردی که می‌خواهد ادعای تصرف را به ملکی بکند، باید تبته داشته باشد که قبل از اینکه شخصی دیگر آن را تصرف کند، خود در آن ملک ساکن و تصرف‌کننده بوده است. سابقه تصرف بر مبنای عرف است و می‌تواند به مدت کوتاه یا طولانی و بلندی باشد.

تعریف فرد متصرف (خوانده دعوی) در حقوق ایران:
کسی که در پرونده‌ای ادعای تصرف دارد، باید ثابت کند که فردی قبل از خوانده دعوای او، بدون استفاده از اقتدار و در آشوب، وارد مالکیت مبتنی بر املاک مورد ادعا شده نشده است و هیچ گونه سابقه تصرفی بر روی این املاک نداشته است. مثال:
اگر فردی که دعوای تصرف در مورد یک ملک را مطرح می‌کند، نتواند اثبات کند که قبل از خوانده دعوای خود، فرد خوانده بدون استفاده از قدرت و تهاجم، این ملک را تصرف کرده بوده است و سابقه تصرفی داشته است، در این صورت دعوای تصرف او باطل خواهد شد.

مجازات شخصی که به طور نامشروع از صلاحیت فراتر می‌رود، طبق ماده ۶۹۰ قانون مجازات اسلامی، شامل تداوم تصرف، بازگشت به وضعیت قبلی و محکومیت به حبس حداقل یک ماه و حداکثر یک سال است.

تفاوت دعوای تصرف عدوانی با خلع ید

تصرف عدوانی و دعاوی مرتبط با مالکیت و اموال حقوقی و کیفری هستند. انواعی از این دعاوی عبارتند از خلع ید، تخلیه ید و تصرف عدوانی. تصرف عدوانی به معنای استفاده غیرقانونی یا نامشروع از املاک و ممتلکات است. این عمل با خلاف قوانین و حقوق مالک انجام می‌شود و به طور کیفری مورد پیگرد قرار می‌گیرد. حقوق مالک به افراد حق امتیاز و کنترل بر ممتلکات خود را می‌دهد و در صورت تصرف عدوانی، می‌توانند از طریق دعاوی قانونی اقدامات لازم را انجام دهند. دعوای خلع ید نیز موضوعی متفاوت است. در این دعوا، مالکیت یک ملک از فردی اجرا می‌شود و او از دیگران خواستار به دست آوردن آن ملک می‌شود. برخلاف تصرف عدوانی که عملی غیرقانونی است، خلع ید یک روند قانونی است که از طریق دادگاه صورت می‌گیرد و قوانین مشخصی را برای انجام آن تعیین می‌کند. از این جمله، مشخص است که تصرف عدوانی و دعوای خلع ید دو مفهوم متفاوت هستند و در حقوق مالکیت اهمیت دارند.