با توجه به مقررات مختلفی که در حقوق ایران وجود دارد، متوجه می‌شویم که فردی که قصد اقامه دعوا در دادگاه را دارد یا خواهان است که می‌خواهد در مقابل دعوایی که در حق او به ثبت رسیده است، دارای صفت اهلیت باشد. به اهلیت داشتن منظور این است که فرد باید بالغ و رشد کافی داشته باشد و دروغ نگوید. بنابراین، اگر هیچ یک از خواهان و خوانده دعوا دارای اهلیت لازم برای اقامه دعوا نباشند، طرف دیگر می‌تواند به این امر اعتراض کند و دادگاه در صورت تعیین این ایراد، به دلیل عدم اهلیت، قرار رد دعوا را صادر خواهد کرد. به همین دلیل در این مقاله قصد داریم مفهوم عدم اهلیت خواهان و خوانده دعوا را توضیح دهیم. ابتدا بررسی می‌کنیم که عدم اهلیت چیست و سپس به صورت جداگانه عدم اهلیت خواهان و عدم اهلیت خوانده را شرح می‌دهیم.

ایراد عدم اهلیت چیست

همانطور که در مقدمه اشاره شد، برای حضور در دادگاه و یا دفاع از خود، هر فرد باید شرایط لازم را داشته باشد. شروط لازم شامل بالغ بودن، عاقل بودن، رشید بودن و عدم ورشکستگی می‌شود. طبق قوانین مدنی، دختران بالای ۹ سال و پسران بالای ۱۵ سال به عنوان بالغ تلقی می‌شوند. علاوه بر این، رشید بودن به معنای توانایی تصمیم‌گیری در موضوعات مالی و فهمیدن ضرر و زیان است. علاوه بر این، عاقل بودن و عدم داشتن بیماری روانی نیز شرایط دیگری هستند که در بررسی صلاحیت در افراد مدنظر قرار می‌گیرد.

علاوه بر این، افرادی که در گذشته تاجر بودند و به دلایلی ورشکستگی را تجربه کرده‌اند، در این شرایط محدودیت‌هایی برای امور مالی خود دارند. شخص ورشکسته نمی‌تواند به طور کامل از دارایی‌های خود استفاده کند، مشابه یک شخص محبوس است و قادر به شرکت در دعاوی مالی علیه دیگران نیست یا پاسخی به دعاوی مالی علیه خود ارائه ندهد.

در صورتی که یک فرد، شرایط موردنیاز برای حضور در دادگاه را نداشته باشد و با این حال در دادگاه حضور یابد، طرف مقابل ممکن است به عدم اهلیت او اعتراض کند. این اعتراض به عدم اهلیت، به عنوان "عدم اهلیت" شناخته می‌شود. با توجه به اینکه فرد درخواست کننده یا خوانده در دعوا باشد، می‌توان به عدم اهلیت درخواست کننده یا عدم اهلیت خوانده اشاره کرد و در صورت تایید توسط دادگاه، حکمی در خصوص عدم اهلیت صادر خواهد شد.

ایراد عدم اهلیت خواهان

در صورتی که فردی خواهان دعوا باشد، به این معنی است که او دادخواستی را به دادگاه می‌دهد و ادعایی علیه فرد دیگری مطرح می‌کند. اما اگر فرد خواهان اهلیت لازم برای اقامه دعوا را نداشته باشد، طرف مقابل می‌تواند اعتراضی مبنی بر عدم اهلیت خواهان را مطرح کند. قانون آیین دادرسی مدنی در بند ۳ از ماده ۸۴ تعیین کرده است که در صورتی که خواهان به دلایلی نظیر صغر، عدم رشد، جنون یا ممنوعیت از تصرف در اموال به علت حکم ورشکستگی اهلیت قانونی برای اقامه دعوا را نداشته باشد، خوانده دعوا می‌تواند در مهلت طرح اعتراض عدم اهلیت، به این موضوع اعتراض کند و این مسئله معروف به "ایراد عدم اهلیت خواهان" است. بنابراین، مبنای ایراد عدم اهلیت خواهان، عدم بلوغ، عدم رشد، جنون یا ورشکستگی است.

ایراد عدم اهلیت خوانده

علاوه بر فقط دارا بودن خواسته‌گری برای شروع یک جدال علیه شخص دیگر، خواننده جواب جدال نیز باید دارای صلاحیت مدنی برای پاسخ به خواسته‌گر باشد؛ در غیر این صورت، یک نماینده می‌تواند به نمایندگی از خواننده پاسخ جدال را اعلام کند. به همین دلیل، اگر خواننده جواب جدال صلاحیت قانونی ندارد، خواسته‌گر می‌تواند ایراد عدم صلاحیت خواننده را مطرح کند. بر اساس ماده ۸۶ قانون آیین دادرسی مدنی: «در صورتی که خواننده صلاحیت نداشته باشد، می‌تواند از پاسخ جدال در جوانب جانی امتناع کند.» بنابراین طبق این ماده می‌توانیم بگوییم که شخصی که به صفت خواننده صلاحیت قانونی ندارد، نمی‌تواند در دادرسی شرکت کند و باید نماینده‌ای مثل ولی قهری را برای دادگاه مشخص کند. در غیر این صورت، خواسته‌گر می‌تواند به دلیل عدم صلاحیت خواننده، ایراد عدم صلاحیت خواننده را مطرح کند.